Radama I ( Tohiny...Madagasikara fahagola sy faha-mpanjaka.... (NY Andri-Fara)

[ Sary nataon’i Compal ]
2.1.2 Radama I ( 1810 - 1828 )
Natahotra noho ny tsy maha mety ny hizarana ny fanjakana, tahaka ny nataon’Andriamasinavalona ilay lehilahy hendry atao hoe : Hagamainty, mpanolotsain’Andrianampoinimerina noho ity mpanjaka ity maro vady loatra, ka nila resaka taminy sy nampiseho sedra ho an’ireto zanak’andriana. Nitodika tao amin-dRadama [6] ny fony, ary izy no noheverina hanjaka. Notanterahana izany rehefa maty rainy. Mpanjaka hendry sy lalin-tsaina ary tia fandrosona Radama rainy [7] . Ny taona 1792 no nahaterahany ary 18 taona izy no nanjaka . Efa mpitari-tafika , niady tany anindrana izy fony Andrianampoinimerina rainy no nanjaka, hany ka tsy nanavao azy ny famerenana ny ady tany Betsileo sy tamin’ny Sakalava raha nikomy ireo. Mafy ny ady natrehany indrindra tamin’ny Bezanozano.
Rehefa hitany Rasalimo , zanaky Ramitraho mpanjakan’ny Menabe fa ho sarotra ny raharaha sy ho mafy ny ady, dia nanaiky ho vadin-dRadama izy.Ary nivitrana ny ady sy ny fifanolanana. Vita ny fihavanana, iray ny fanjakana.
Anankiray tena nanamafy orina ny fahefany sy ny tanjany ara-miaramila, dia ny fananany an’ilay Frantsay iray atao hoe Robin, saingy ilay Anglisy roalahy atao hoe Brady sy Hastie [8] , no tena nanampy azy betsaka teo amin’ny fanofanana ny miaramila. Radama rainy no nanaiky ny tsy hamarinana ny andevo intsony, rehefa nifanaraka tamin’ny Anglisy, fito taona taty aorian’ny nanjakany ( 1810 - 1817 ).
Izy no azo lazaina fa vavahadin-tsaina voalohany ny amin’izay hanoratana ny teny Malagasy, ny taona ( 1823 ). Nandroso ny fanjakany satria tapitra nanaiky azy avokoa ny foko lehibe sasany, indrindra fa Jéan Rene, mpanjakan’ ny Betsimisaraka.
Namaky lay teto ny misionera mba hitory ny filazantsara sy ny Tenin’Andriamanitra
Tamin’ny talata 18 Aogositra 1818 , no tonga tao Toamasina, David Jones sy Thomas Bevan , izay misionera L.M.S , avy any Neuaddlwyd ao Pays de Galles, tanjona iray andrefan’i Angletera.


124
Tsy ireo ihany no tonga fa maro dia maro tokoa. David Griffiths izay nanorina sekoly; ary ny zanany lahy atao hoe John David Griffiths ny 16 oktobra 1821 no zana-bazaha niditra voalohany teto Antananarivo, ka gaga ny olona. Nampianatra zaitra sy tenona ny vadin’ireo misionera ireo. Tonga koa David Johns , izay nitovy fanonona tamin’i David Jones , ka navahan’ny Malagasy amin’ny hoe Jojy lava sy Fohy izy roalahy. Nanaraka azy tao Commins , mpahay momba ny famolesana izay nanampy any Rowlands , tetsy Antsahadinta no nanorenany izany, i Chick nampianatra ny Tefy tao Amparibe. Tonga teto ihany koa i James Cameron , ny rafitra sy ny fandrendreham-by ary ny Biriky, ny fanaovam-banja, ny Tefy ankosotra Volamena sy Volafotsy no nampianariny, izy ihany koa no nanao ny Farihin’Anosy io. Atoa Brooks izay mpandrafitra sy nanao ny fanaovan-tsavony, biriky, nampianatra ny astronomie, chimie, photographie, lithographie, ny fanefena vy sy vifotsy ary ny volamena na ny volafotsy sy ny varahana izay nampian-dry J.J. Freeman , mpitandrina. Atoa Canham , nampianatra ny fandoman-koditra tao Ambohimandroso ary ny fanaovan-kiraro.
Gaga Radama , noho ny fahaizan’ireto vahiny sy ny fahafoizan-tenany ka nikabary tamin’ny ambanilanitra ary nifampiraharaha tamin’i Sir Robert Farquhar , tamin’ny alalan’ny Pritsy Ratefinanahary ho any Maurice , ny 19 Oktobra 1817, ary tonga tany Londra ny Aprily 1817. Nitondra tanora sivy handrato fianarana tany izy, dia ireto izany: ( Ravarika, Razafinkarefo, Ramboa, Raolombelona, Ravoalavo sy Ratotozy, izay zaza kambana, Rakotomavo ary Andriantsiory ) mba hianatra tefy, kiraro, tenona, volamena sy volafotsy ary ny sary.
Rehefa natsangana kosa ny sekoly teto Imerina dia: Rakotobe sy Ramasy Pritsy, zanaky Rabodosahondra sy Rasoamananoro; samy anabavin-dRadama , ary ankizy hafa no nampianarin’ny misionera voalohany. Teny Anglisy no nampianarana ary hira sy vakiteny ao amin’ny Soratra Masina no nanovozam-pahalalana. Mpampianatra nahafoy tena tsy azo adinoina i Jeffrey.
Ny taona 1836 vao vita dika tanteraka ny Baiboly Malagasy, fa ny 4 Desambra 1827 no vita printy ny Genesisy 1:1-23 , izay namboarin’ingahy Cameron , ary voatahiry any Le Cap ( Egypte ).
Ny Septambra 1824 , no vita ny Fiangonana tao Ambodin’Andohalo, ny taona 1830 kosa ny tao Ambatonakanga. Niitatra tamin’ireto faritra dimy lehibe teto Imerina ny sekoly naorin’ny L.M.S:
Faritr’ Ivoromahery : Ny Central School , tao Ambohimanarina sy Anosizato.
Faritr’Ivakinisisaony : Alasora, Ankadivoribe, Ambatomanga, Tsiafahy, Ambatomirakitra, Iharanandriana, Ambohimanjaka.
Faritr’Imarovatana : Ambohidratrimo, Ambatolampy, Anosy, Isoavinimerina, Ampananina.


125

Faritr’Ambodirano : Antsahadinta, Ambohimahamanina, Fenoarivo.
Faritr’Avaradrano : Ambohimanga, Ilafy, Betsizaraina, Amboatany, Namehana, Imerimandroso, Ambohidrabiby, Ambohimpiainana, Ambohimalaza, Ambohimanambola.
Raha tsiahivina ny fomba hentitra, nanapahan-dRadama rainy ny fomba hanoratana ny teny Malagasy dia toy izao ny tantara. Novoriany tao an-dapa aloha ny solon-tenan’ny Anglisy sy ny Frantsay. Nanambara ary ny mpanjaka fa izy dia efa nahay ny fomba fanoratra amin’ny Sorabe , avy tamin’ireo Antaimoro, nandova ny fanandroana Arabo. Tsy ho amin’izany anefa no tiany hanoratana ny teny Malagasy fa iriany mba ho amin’ny teny latina.
. ( Tetiarana na Fiandrianan’ireo andriana nanjaka teto Madagasikara izy ity ) .



Misionera LMS Baiboly voalohany teto Imerina Izay voatahiry any
Londra Angletera



126

( David Jones sy David Griffiths
Misionera teto Madagasikara )
Rehefa hitan’iretsy fa tsy nahazo nahodina ny mpanjaka dia izao no nekena: Ny fanononana ny zanatsoratra dia vakiana sy soratana amin’ny teny Frantsay ho : a, e, i, y, ary ny O dia tononina sy soratana amin’izao endriny izao na dia OU sy Ô aza no fiheverana azy. Ny renitsoratra kosa dia amin’ny fomba fanononana sy fanoratana Anglisy ary tsy misy : c, q, w. Ny 23 Martsa 1823 izany fanambarana lehibe izany, ary nakatoavina.[ Marihana fa efa nahay niteny tamin’ny fomba fiteniny ny Malagasy fa tsy nahay nanoratra].
Nandroso ny Firenena, efa nivoatra ny trano nonenana sy ny tanàna. Tsy nanova firy ny rafi-piandrianana nataon’Andrianampoinimerina rainy izy, saingy ny fanompoana no nihanalefaka. Tsy dia hita firy ny sarangan’andevo na dia nisy aza izany . Tsy hadino ihany koa fa i Manareza dia nanokatra sekoly ho azy ny tao aminy, ka ny zanak’Ifisatra rahalahin’ny Jéan Réne ; izay ben’ny tanàna tao no nisatatra izany rehefa nanda sy nisalasala i Jean RENE, mpanjakan’ny Betsimisaraka.
Ramanetaka no Goverinora tany Mahajanga. Izy dia rahalahin-dRadama . Raha nandray ny lazany sy ny fahefany miezinezina i Napoleon Bonaparte, Empororan’i Frantsa, dia nandrendrika an’Ilaidama ny tantarany . Ka mba te hanao toy izany izay saingy …
*Ireo mpanolotsainany : ( Andriamahazonoro, Ratsilikaina, Printsy Ratefy ) dia naneho taminy fa ho mafy ny fiantrehana amin’i Frantsa. Nisy ny fifandonana Diplomatika teo amin’ireo Nosy rahavavy ( Ile Maurice) na Ile de France teo aloha sy ny Nosy Boroboana ( La Réunion ) ary Sainte Marie, noho ireo firenena ireo , teo ambany fahefan’i Frantsa. Ny 6 Aprily dia vita hatreo ny amin’ny Voromaherin’Ingahy Napoleon sy ny fahefany. Vita ny fanekena teo amin’i Frantsa sy ny Anglisy. Lasan’iry voalohany i La Réunion ary nomena ny Anglisy kosa i Maurice, fa i Saint Marie izay lovan’i Bety , zanaky Ratsimilaho , dia nomeny an’i Frantsa tamin’ny 30 Jolay 1750.



127
Nanomboka teo ny fifanolanana. [ Ny Taona 1722 no niditra teto Madagasikara ny Frantsay ary nanomboka tamin’ny 1822 , no efa namahatra sy nanao manda tao Foulpointe Mahavelona ny Fanjakana Malagasy .]
Nifanaraka tamin’i Jéan Réne ny Mpanjaka , tao Toamasina izay nitondra Miaramila 30.000, tsy nahatohitra i Jéan Réne ka nandositra, natao ny fampihavanana izay nataon’i Pye sy Brady. Ny Taona 1822 dia noraisin’i Sylvain Roux i Saint Marie.
Nataon’ny Mpanjaka Goverinora tao Foulpointe Rafaralahy Andriantiana izay zaodahin-dRadama I . Nirahin’ny Mpanjaka indray i Jéne Réne sy Ratefinanahary, handamin-draharaha tany atsimon’i Toamasina sy Mananjary Pangalana. [ i Fisa no rahalahin’i Jéan Réne, izay nanapaka tao Ivondro, tena ratsy fanahy izy, i Printsy Coroller, izay zanak’anabavin’i Jéan Réne , dia mpiara miasa tamin’ny Mpanjaka Radama I. Marihana fa i Jéan Réne , dia Frantsay ny rainy ary Tanosy Mahafaly ny reniny.] Nandefa taratasy tany amin’i Baron P.B.Portal, direkteran’ny Kolonia tamin’ny 2 May 1817 ny tompon’andraikitra Frantsay teto, manao hoe : « Efa tonga sady mety ny fotoana hakantsika indray an’i Madagasikara, araka ny tetika novolavolaintsika matetika nefa natao an-tsirambina hatramin’izao ». Sir R.J Farquhar , izay Governoran’i Maurice dia niady mafy mba hahazoana an’i Madagasikara ho an’i Angletera. Teo amin’ny varotr’olona dia lalam-barotra nandritra ny 120 Taona nahazoan-dRadama I, tombony tokoa satria nahazoany Vola Folo na 12,50 Ia tamin’ny taona tsy tsaroana. Nomena an’i Frantsa indray anefa i Madagasikara sy Sainte Marie ary i Tintinque sy Fort Dauphin ka tsy faly noho izany i R.J Farquhar ; noho ny politikan i Angletera io izay tsy nanaja ny fanekena tamin’ny 30 May 1814.
Tonga teto indray ny Kapiteny Le Sage, niaraka tamin’ny Miaramila 30, ho fanamafisana ny fihavanana no natao ary tanteraka ny tetika nataon’i Hastie, satria Mpanjaka liam-pandrosoana Radama. Izany dia ho fanafoana tanteraka ny varotr’olona.
Lasa tamin’ny 05 Febroary 1817 i Le Sage ary najanony teto i Brady hampianatra ny Tafika. Tonga indray i James Hastie, nalefa tany Maurice ny Printsy Ratafika sy Rahovy .
Nandimby an’i R.J Farquhar ny Jeneraly Hall .
*Ireo Lapa naoriny : Ny voalohany amin'ireo lapa azo lazaina hoe moderina dia ny Tranovola. I Radama no nampanorina azy tamin'ny taona 1820.
Ilay mpandrafitra vazaha antsoina hoe Gros no nasainy nitarika ny asa fanatanterahana ary tao no nametrahan'ny mpanjaka an'i Rasalimo izay vadi-politika vahininy ka mba nampitoerany koa amin'ny karazan-trano vahiny. Tamin'ny taona 1845 anefa dia noravan'i Ranavalona io trano voalohany io ka nosoloiny an'ilay Tranovola fantatsika izay lehibe sy tsara ravaka lavitra kokoa. Ho tranon'i Rakotondradama zanany no nanorenany azy.


128
Nisy koa fahiny trano kely moderina hafa izay rava taty aoriana , teo an-kilan'ny Tranovola , ary tao indrindra no namoizan'i Radama faharoa , nanjaka-tapany ny ainy.
Ireo mpanjaka rehetra nifandimby teto ; dia samy nanana ny lapany avokoa izay trano kotona na trano hazo faran'izay tsotra, tsy mifankaiza amin'ny tranon'ny sarababem-bahoaka manodidina. Tsy misy tavela anefa ireo trano tamin'ny andro fahagola rehetra talohan'Andrianampoinimerina ireo. Fantatsika ary fa trano efa-joro avo tafo miloloha tandron-drano izy ireo. Ny hevitry ny tandron-drano, araka ny fampianarana azo raisina avy amin'ny filazan'ireo any Indonesia, dia fampahatsiahivina ny tandroky ny omby natao sorona ; tamin'ny fandevenana sy ny fankalazana lehibe hafa toy ny Fandroana na ny Famadihana ka mampiray mivantana ny fianakaviana amin'ny fanahin'ireo razana efa nodimandry any an-koatra. Mba hahamasina ny trano noho ny fiarovan'ny razana , izany no antony .
*Ireo Goveronoram-paritra faha Radama I :
. Ny tao Mahavelona : Rafaralahiandriantia XI voninahitra . 1822
. Ny tao Midongy : Rabemanantsoa VIII voninahitra . 1822
. Ny tao Hiarambazaha : Razanatovo IX voninahitra : 1823


Flacourt

. Ny tao Mananjary : Ratefinanahary XI voninahitra . 1824
. Ny tao Toamasina : Ratefinanahary XI voninahitra . 1825
. Ny tao Mahajanga : Ramanetaka XI voninahitra . 1824
. Ny tao Beseva : Ramarosikina IX voninahitra . 1824
. Ny tao Faradofay : Ramananolona XII voninahitra . 1825
. Ny tao Manandaza : Rasatranabo IX voninahitra . 1825
Niodina tamin-dRadama I , ireto tanàna ireto : Ambatomanga , Ambositra ary Kiririoka . Somary sahirana izy nandamina azy ireo .
Kaloy : Io dia fanjakana notantanan’ilay rahalahin-dRadama I , atao hoe ; Ralainanahary .


129
1820 : Nisehoan’ny miaramila voalohany ka ny zanakin’ny mpanan-karena ihany no nalaina hanao izany . Atoa Brady sy Caren no nisehoan’izany . 50 no isany teo aloha vao niakatra 1000 ; Tafakatra 14.210 ny isan’ny Miaramila raha 1000 izany tany am-boalohany. ka ny manan-katao ihany aloha no nalaina , izay vao ny Ambaniandro , ka ny faka azy fahiny dia toy izao : Raha 4 dia Roa no alaina , raha 2 dia iray no alaina , ka ny matanjaka sy ny mahery ary ny fetsy no tazonina ho miaramila , ka teo Sahafa no orimbato voalohany . Toy izao no Dingana faha Radama I :
Sori-dany : Soritana , handeha no heviny
Miara-mila : Samy mitady samy Mandeha [ Mbola notazomina izy io ankehitriny]
Ny taona 1817 no vita lalan-tany migodana : Antananarivo mankany Toamasina , ary Hastie no Goverinora Anglisy tao . M.Pye no Masoivoho Anglisy tao Toamasina ny taona 1817 . Hastie ihany koa no nampiditra ny Kalesy tarihan-tsoavaly teto Madagasikara voalohany ary nampianatra an-dRadama I , nitangina izany . Maty Ratsiateny ( 1821 ) rehefa nanafika an’ ny Midongy , ka nosoloina an’Andriampozehana X voninahitra .
Tany Menabe no niseho ny tantara . Io Ratsiateny io no lehiben’ny foloalindahy tamin’ny Voromahery , ary ankeviny ho XII voninahitra izy . Rainimaha , kosa tamin’ny mainty; ankeviny ho XI voninahitra .
*Ny vadin-dRadama I :
1. Ranavalona , ilay ho mpanjaka ; izy dia Teraky Rabodonandriantombo, izay anabavin’Andrianampoinimerina . Izy no renin-dRadama II
2. Rasalimo , zanaky Ramitraho mpanjakan’ny Menabe . Renin-dRabobalahy sy Raketaka
3. Ramboandrenibe ao Anosimanjaka andrefana
4. Ramomo , teraky Andriamary tao Imamo
5. Raeno , teraky Andriandriatsiahofa tany Imamo
Ary ireo vadin’Andriampoinimerina sisa nataony Loloha , kosa dia ireto :
. Rasendrasoazokiny
. Rasendrasoazandriny
. Rasama
. Ramatoaramisa
. Ravolamisa
. Razafitrimo
. Rabodomirahalahy
. Rafotsirahety
. Razafinamboa



130

. Rasoamananoro
. Ramiangaly
. Ravaondriana
*Ireo Mpitari-tafika faha Radama I , tena nanan-daza :
1. Andriampozehana X . Voninahitra
2. Randriatsimisetra X voninahitra
3. Rainiroba X voninahitra
4. Laifotsy . Ankevitry ny VIII voninahitra
5. Faralahidera . Ankevitry ny VIII voninahitra
6. Andriambavola , lasa Andriambaventy , taty aoriana
7. Rainimahay , lasa Andriambaventy , taty aoriana
8. Rainingory , izay lasa VIII voninahitra , nikoizana mihitsy teo amin’ny fomba fitondrana sy fampiasana fitaovana ; ary afaka namoro izay nifanandrina taminy ; hany ka nitokisan’ny mpanjaka izy .
9. Ratsiatery XIV voninahitra no lehibe ny Foloaliandahy amin’ny Voromahery ary Rainimaka XV voninahitra kosa no lehibe amin’ny mainty . Ramiraho no natao Komanda , amin’ny lohany Kompany , tamin’ny 1822 .
*Ireo Mpiatafika tena nalaza , ka novonoina :
Laifotsy , izay Vakinisisaony IX voninahitra. Novonoina tao Ambatonakanga , fa nihinana ny fananan’ny miaramila. Ny 10 Adijady 1827 .
Rafaralahidera izay tena , Tsimiamboholahy IX voninahitra. Novonoina tao Ambatonakanga , fa nihinana ny fananan’ny miaramila ihany koa . Ny 10 Adijady 1827 .
Rainingory VIII voninahitra, dia nampangaina ho nandositra ady dia nampinomina kanefa tsy nahafaty azy .
*Ireo Komandin’ny Foloalindahy faha Radama I , novonoina :
1. Rafalahidera IX voninahitra . Novonoina
2. Laifotsy IX voninahitra . Novonoina
3. Andriamihaja XI voninahitra . Novonoina
4. Rainiharo XIII voninahitra
5. Rainijohary XII voninahitra
6. Ralala XII voninahitra . Novonoina
7. Andriambola XI voninahitra, lehiben’ny andriambaventy sy komandin’ny Borozano ary Raberesaka X voninahitra, no lefiny .
8. Manantsimijay IX voninahitra, izay lehiben’ny Tsiarondahy
9. Tsiaribika IX voninahitra izay saika hampanjaka an-dRaketaka , zanaky Rasalimo sy Radama I , na Rakotobe , zanak’Anabavin-dRadama I .





131
Nidiany tao anatiny ny vavahady vao maty Radama I, nibosesehan’Andriambola na Andriambavola sy Raberesaka ny vavahady ka vakiny ihany ary nafatotra izy roalahy . Radama I, mbola tao amin’ny tranovola ny razany ary Ranavalona I, kosa nafindra tao amin’ny Masoandro .
Nohelohina izy roalahy fa nanangana andriana hafa sy nanda ary nanova ny tenin’Andrianamponimerina tanteraka ka dia novonoina tao Ambohipotsy i Manantsimijay ary Tsiaribika kosa tao an-dRova ihany .
*Ireto kosa no natao Andriambaventy :
. Andriamambavola , noho ny asa maro nataony
. Rainimahay
. Rainitsimindrana
. Tohana , andriana tsy very ; izay nataon’Andrianampoinimerina , mpanjaka tao Manerinerina dia nataon’Ilaidama I , andriana nitoetra am-bodivona kosa .
. Rainiharo , hovalahy , io dia ankeviny XII . Voninahitra, izay , Komandy ambonin’ny foloalindahy sady mpanapaka .
. Rainijohary , ankeviny ho XII . Ny voninahitra , no lehibe amin’ny foloalindahy .
Tsy azo adinoina , ny tantara mitoetra . Tsy azo sarahana amin’ny tantaran’Ilaidama manjaka izy roalahy ireo ; dia : i Faralahidera , ankeviny ho X voninahitra ho an’ny tsimiamboholahy ( Novonoina ) sy Laifotsy , ankeviny IX voninahitra ho an’ny Vakinisisaony ( Novonoina ) . Andriamihaja , ankeviny X voninahitra . Ralala , ankeviny VIII voninahitra , izay lehiben’ny Borozano
( Novonoina ) . Andriambala na Andriamambavola , ankeviny X voninahitra no nasolo an-dRalala , ka sady Andriambaventy izy no lehiben’ny Borozano , ny taona 1820 . Raberesaka , ankeviny ho IX voninahitra no lefiny . Faha Ranavalona I , dia niaka-danja Andriamihaja ka noheverina ho lasa XIV . Voninahitra , satria izy io dia lasa nitaiza ny andriana sy lehiben’ny miaramila . Avy ao Namehana izy . Radama I , no voalohany nampiakatra ny Kisoa sy ny Saka teo Madagasikara .





132


2.1.3 Ranavalona I : ( 1828 - 1861 )
[ Teraka tamin’ny taona 1792 ny mpanjaka ary 30 taona izy raha nandray ny fahefana ]* ( Sarotra dia sarotra ny nahitana io soram-piankohonana io ; izay marihako etoana fa fikarohana nataon’ny mpanoratra samirery , izay niainga tamin'ny kajikajim-piandrianana ; nohon’ny tsy fahitana izany mihitsy tamin’ireo tantara efa voasoratra na io ny tantaran’andriana na ireo nosoratan’ny mpanoratra malaza . koa ny daty dia nampifanojoana raha nampivadiana Radama I sy Mavo ka izy no zandriny izay vao 12 taona monja raha toa 18 taona Radama ny taona 1810 ) . Ny 01 Aogositra 1828 i Mavo [9] , izay vadin-dRadama , no nisora-tena ho mpanjaka niaraka tamin’ireo manamboninahitra nampanjaka azy, izay nambaran’izy ireo fa nolazain’Andrianampoinimerina. Ary niova anarana ho Ranavalomanjaka. Mena midorehatra, misy sary satroboninahitra ary soratra hoe: R.M na Ranavalomanjaka , ny saina Malagasy. Mpanjakavavy lian-dra satria tapitra novonoina avokoa ny havam-badiny rehetra izay mety hanohitohina ny fiandrianam-pirenena . Novonoiny ary Ramananolona tao Fort Dauphin, Rafaralahy Andriatiana tany Foulpointe, Ratefinanahary tao Ambatomanga, afa tsy Ramanetaka [10] ; izay nitsoaka tany Kaomoro ( Mayotte ) sy ny fianakaviany ary nanjaka tao , ary mbola misy taranany any mandrake izao. Raketaka zanaky Radama tamin-dRasalimo . Anankiray nijaly sy nitondra faisana tamin’ny mpanjaka ny rafozany Rambolamasoandro , izay nahitany Radama masoandro. Ny 02 Aogositra 1828 , dia noraisina maizimazina tao an-tranony, Rakotobe ary nentina nahohoka tao Imarohoho, atsinanan’Ambohipotsy, satria izy no voatendrin’ny Mpanjaka Radama hadimby azy. Sarotiny tamin’ny fiandrianam-pirenena noho ny hevi-diso nataon’ny mpanolotsainy ; kanefa hita fa tena marina ihany, nandroaka ny vahiny rehetra afa tsy izay nankasitrahany.
Ny 02 Febroary 1829 dia novoriany teo , ambodin’Andohalo ny misionera fa ny “ School Society ” izay natsangan’i Hastie dia lavin’ny Mpanjaka, tsy azo hajoro.


133
Nahatona Dimy volana aloha ny sekoly noho ny fisaonana tamin’ny nahafatesan’ny Mpanjaka Radama I. Ny Zoma 12 Jona 1829, no niseho tamin’ny vahoaka 60.000 ; tany ho any ny Mpanjaka. Andro nampihorohoro ho an’ny ambanilanitra izany satria nivadika ny pejy.
Fanevan-drafataka sy imanjakatsiroa , izay sampim-panjakana no teny an-tànany. Nody ny Misionera, ningoso tamin’Andrianampoinimerina ny Mpanjaka vaovao ny 15 Febroary 1835 , fa na hisy rà mandriaka aza haringany ny mivavaka ; Hoy izy tamin’ny 26 Febroary 1835 : “ Izay fahendrena sy fahalalana tokony hahasoa ity tany ity dia ekeko, fa raha ny fomban-drazako kosa no kasikasihana sarasara ny olon-ko hariva ny andro, fa laviko izany ” Ny 22 Jolay 1836 , no lasa tanteraka ny Misionera ary i Johns sy Baker , no farany teto. Naverina ho amin’ny fitsaram-bahoaka indray ny tangena. Tonga fivavaham-panjakana ny sampy ary niampy an’ireo efa nisy teo aloha izay tsy mbola foana tanteraka akory, ( ramasoandro, imanjaibola tao Ambohitrarahaba, rafaroratra, ratsimitoko, rahodibato, rabefaravola, mandriambongo, zanaharitsimandry, maroakany, ratsisimba, ravololona ) , nihamaro isan-tanàna ireo ary isam-bohitra mihitsy ary nahenika ny tany manontolo. Nanomboka teo amin’ity mpanjaka ity ny asan’ny praiminisitra ary ny taranak’Andriantsilavo izay nampanjaka an’Andrianampoinimerina . Avy amin’ny Tsimahafotsy. Raimahamay no mpitaiza andriana tamin’izany, nandimby azy Rainiharo. Azo nambara fa nisy fandrosoana ihany ; na dia maizin-tsaina aza ity mpanjaka ity, nanampy azy betsaka tamin’izany ny Frantsay iray atao hoe, Jean Laborde , ny 03 May 1832 , mpanao taozavatra sy mpandrafitra ary mpano trano sy mari-trano ihany koa izy.
Tany Mantasoa Soatsimanampiovana no nananganany ny fandrendreham-by, fanaovan-tsavony, nampanao fefiloha, fambolena. Tsy irery anefa izay fa nanampy azy tamin’izany De Lastelle . Tsy mba noroahan’ny mpanjaka izy mirahalahy ireo.
- Nampiditra voalohany ny Gazela , teto Antananarivo
- Nanao sy nandrafitra ny lapa tao Manjakamiadana
- Nanao ny fasan’ny Praiminisitra tao Isoraka, any Rainiharo sy ny taranany
Nikomy taminy indray ny Sakalava ary nitady fiarovana tamin’i Frantsa. Ny Amiral De Hell no namaly ny antso ary ho tambin’izany dia nomen’i Bety, mpanjakany i Nosy be. Efa nahazo ny morontsiraka andrefana sy ilany atsimo atsinanana ny tafika Frantsay. Mafy ny ady tany an-tsakalava, natao andevo ny resy. Nalefan’ny mpanjakan’i Frantsa, Charles X, ny Capitaine Gourbeyre ny taona 1829 hanafika an’i Madagasikara, mbola notohizan’i Louis Philippe, mpanjaka vaovao , tany Frantsa ny ady. Nasian’i Angletera sy Frantsa baomba ny tany Toamasina ny taona 1845. Nirahin’ny Frantsay teto ny Amiral Romain De Fosses. Nihemotra anefa ny mpanafika ary notapahan’ny hova avokoa ny lohan’izy ireo ka narantirantiny tany amoron-tsiraka avokoa.


134
Nitady hanongana azy Rakoto zanany noho ny hevi-petsin’i Lambert, mpivarotra Frantsay namany. Nosoloana an-dRainijohary ny Praiminisitra.


Sampy fahizay Fitsarana teo aloha

Nanoratra tany amin’i Napoleon III, mpanjaka tany Frantsa Rakoto ; noho ny fahorian’ny vahoaka ; ka ny valisoa homena an’ingahy Lambert dia handray sy hiasa ; ary hidirany an-tsehatra , ny hitrandrahany ny metaly rehetra na ny harena an-kibon’ny tany eto. Hanao arabe, lahin-drano, fitodian-tsambo. Ireo no tombontsoa mihoa-pampana nomena azy. Na dia tsy teo intsony aza ny misionera dia niroborobo sy nijoro ny Fiangonana ary nihamaro ny kristiana.
Raha vao nanomboka nandray ny fahefana tamin’ny Zoma 01 Aogositra 1828, mantsy ny mpanjaka dia efa hita soritra sahady fa ho mafy ny fitondrany ny tany sy ny fanjakana. 27 taona taty aorian’ny nanjakany ( 26 Febroary 1835 ) dia natao ho lalàm-panjakana ny fandrarana ny fivavahana kristiana teto Madagasikara ary nampitondraina ho ren’ny vahiny rehetra na misionera izy na tsia. Izany dia natao tao amin’Ingahy Griffiths . Maro ny antony fanenjehana satria nifampialona ireo samy teratany vahiny nonina teto, ka nifampiampanga tany amin’ny mpanolotsain’ny mpanjaka. Nandeha ny feo fa fomban’izy ireo izany rehefa hanjanaka ny taninao izy ireo. Teo ihany koa ny dika vilany momba ireo voambolana fampiasan’ny Anglisy ( Asosay aty, soko olona ) Ny hafanam-po diso tafahoatra nataon’ny Malagasy mpino kristiana. Anisan’ireny Raintsiandavana , avy any Mangatany izay mpanompo sampy niova krsitiana; nitory teny tamin’ny olona fa hitsangana ny maty. Nasain’ny mpanjaka novonoina izy ary nototofana tao anaty lavaka teo Ambohijatovo rehefa notondrahana rano mangotraka mba ho ahitan’ny olona azy na hitsangana tokoa izy, kanjo tsy nitsangana akory; vao maika nampitombo ny hatezeran’ny mpanjaka izany. [ Io Rainitsiandavana io dia miteraka fifangaroana ara tantara , satria ny mpanjaka Andrianampoinimerina ,ihany koa dia nampamono an-dRaindrainitsiandavana izay rainy Rainitsiandavana tao Ambohimasina , noho izy io mpilalao ody mahery sy tena natahoran’ny olona fatratra tokoa .



135
Mipetraka ny fanontaniana hoe : Iray ihany ve ireo olona roa ireo , satria ilay Raintsiandavana voalaza etsy aloha , nonina tao Mangatany dia mpanompo sampy ary ny mpanjaka Ranavalona I no nampamono sy nandevim-belona azy .
( Ny Mpitandrina Rabary kosa no nahitana ny loharano ara-tantarany ) Ilay faharoa kosa Raintsiandavana izay mpilalao ody sy nandova izany tamin’ny rainy dia mbola ny mpanjaka Ranavalona I , ihany koa no nampamono azy tao Ambohimasina ( Ny R. P . Callet , hita ao amin’ny Tantaran’andriana nosoratany no nanovozana ny raki-pahalalana momba azy io ) ] . Tao koa Andriantsoa tao Ambohitromby izay ninia niasa teny an-tanimbary tamin’ny andro Sabotsy . Nampinomina tamin’ny tangena fa tsy maty izy rehefa notorian’ny olona tamin’ny mpanjaka; ary niakatra teto Iarivo ka notsenain’ny vahoaka maro fa nandresy tangena Andriantsoa. Nangaina tery Razakandrianaina , kanefa dia samy taranak’Andrianamboninolona .
Mafy dia mafy ny Antoko mpifikitra tamin’ny nentin-drazana izay nifandimbiasan’ireo mpitaiza andriana ka nandray ny toeran’ny Praiministra
( Ranimahamay, Rainiharo, Rainijohary ).
Nipoaka nandritra ny 26 taona ( 1835 - 1861 ) ny fanenjehana. Roa taona taty aoriana ny Alatsinainy 14 Aogositra 1837, indro Rasalama, havan-dRamiandravola , manamboninahitra fa natao gadra “ Omby fohy ” ny nanagadrana azy tao amin’ny Fiangonana Ambatonakanga .
Loza anefa no niseho fa ny alin’iny dia nirehitra tampoka Ambohimitsimbina ary tonga hatrany anaty Rova mihitsy ny kilalan’afo. Natsahatra avokoa ny asa sy ny raharaham-panjakana rehetra, araka ny teniny Rainiharo Praiminisitra. Novahana ny gadran’ity mpanompon’Andriamanitra ity , niala tao Ambatonakanga mba hihazo an’Ambohipotsy, ilay toerana famonoana tamin’izany Rasalama sy ny Kristiana nanaraka tsy nahafoy azy. Nandalo teo akaikin’ny Fiangonana Ambodin’Andohalo. Nihira sy nidera an’Ilay Nahary Avo Indrindra izy : “ Hitako ny lalan-tsara ka hizorako…; Azoko ny famonjena ka ho tanako… ” dia nivavaka izy, avy eo nolefonin’ny mpandefona teo Ambohipotsy izay nananganan’ny misionera Fiangonana tsara tarehy be ho fahatsiarovana azy . Izy no nisalotra ny maritiora voalohany raha saika rafaravavy Mary , no saika nisalotra izany satroboninahitry ny maritiora izany saingy tafatsoaka izy. Hita sy natrehan-drafaralahy Andriamazoto izany mba naniry ho maritiora ihany koa izy. Tanteraka izany, rehefa niampanga azy Rafiakarana , sakaizany sy mpiombom-barotra aminy, tamin’ny manampahefana fa kristiana tahaka an-dRazakandrianaina izay niampanga an’Andriantsoa.[ Aza adinoina ny tantara fa lovan’Andriamazoto io tany nanorenana ny Hopitaly etsy Soavinandrina ary ny fiangonana voalohany niorina teo dia ny LMS izay lasan’ny Katolika taty aorina . Eo Anjanahary kosa ny Fiangonana najoron’ny mpino Protestanta ho fahatsiarovana azy . ]


136
Heritaona monja taty aoriana nandefonana an-dRasalama, dia maty maritiora teo Ambohipotsy ihany koa rafaralahy Andriamazoto ny volana Martsa 1838, rehefa nolefonina tamin’ny lefona tahaka izay natao tamin-dRasalama .Samy ao amin’ny fasana iray etsy Andraisoro avokoa ny taolambalon’izy mianadahy ( ny 04 Martsa 1838 ) . Tsy nitohy ny fanenjehana sy ny famonoana, raha tsy afaka roa taona indray; fa taloha kelin’io dia nampangain-dRafiakarana indray, Ravahiny havany rafaralahy Andriamazoto, ary nampinomina tamin’ny tangena ary maty satria nampitomboina avo roa heny ny fatrany. Ny 9 Jolay 1840 , dia sivy mianadahy indray no nolefonina tao Ambohipotsy, ( Ramisa Josoa, Rainitseheva Paoly sy Razafy vadiny, Ratsioriray, Ratsamiarana, Ramanampy, Razafinierana, Raminahy Flora, Ramanga ).
Roa taona taty aoriana indray ; dia notapan-doha, Ratsitapahina izay avy any Vonizongo, ny 19 Jona 1842 teo an-tsenan’Alahadin’Antontohazo. Ny ampitson’iny dia Rabearahaba , indray no notapahan-doha tao an-tsenan’Alatsinain’Ankazobe. Nangina dimy taona indray ny fanenjehana, indrisy anefa fa nifoha tampoka, ka ny taona 1847 dia matin’ny tangena rehefa nampinomina tato Antananarivo Andriamahandry.
Nitombo fahasiahana ny mpanjaka, toerana roa indray namonoana ny kristiana tamin’ny 28 Martsa 1849 , rehefa mba naka aina roa taona indray. Endrey ny mahita azy ireo, toy ny ondry hovonoina; ankeviny nahitana fahagagana teny amin’ny rahon’ny lanitra. Mino aho fa nitsena azy ireo teny Kristy.


Ny Fasan-dRainiharo etsy Isotry . Ireo Kristiana nodorana velona



137
Tsy nety nivadika tamin’ny mpanjakan’ny lanitra izy ireo fa nisafidy ny ho maritiora. Eny! Ranivo , avy etsy Lazaina Avaradrano no tsy mba niharan’izany fa nisy olona tsy fantatra nanavotra azy teo am-pandraisana ny satroboninahitrin’ny maritiora, noho izy tovovavy tsara tarehy loatra sy kanto. Na izany aza tsy nety nivadika tamin’ny finoana. Ny voalohany teto dia : Ireo ireo nofonosin-tsihy ka navarina tao am-pamarinana, toerana ambony andrefan’ny Fiangonana ankehitriny raha tazanina avy ety Tsimbazaza, ( Rainimiadana ; Rainiasivola ; Andrianasandratra ; Ranahatrarana ; Ramainty ; Rafaralahizandriny ; Rakotonome ; Raivo Ravao ; Raivo Rasikina ; Rabodomanga ; Rafaravavy ; Razafy ; dia Rafaralahy avy ao Antanifotsy, vadiny Raivo Ravao; izy ireo kosa dia avy any Fihaonana, Vonizongo ).
Ny faharoa kosa dia ireo : dimy mianaka izay nodorana velona tetsy Faravohitra, izay misy ny Sekolim-panjakana ankehitriny na ny Lycée Faravohitra, noho izy ireo Andriamasinavalona, ( Andriatsimba avy any Tanjombato, Ramitraho avy any Ivonizongo ;
Andriampaniry sy Ramanandalana izay vadiny ary ny zaza tao an-kibony, izay marihana fa teraka tao anaty afo ka natsipin’ny mpandoro ho may ). Vavaka sy hira fiderana no nanakoako eran’ireo toerana famonoana roa ireo. Fahasahiana izany noho ny amin’ny Tompo. Nangina valo taona indray ary nopoirin’ny mpanjaka tampoka ny taona 1857 izay tena nahamaro ny maritiora. Koa ny Sabotsy 18 Jolay 1857 dia notoraham-bato tetsy Fiadanana ireto mpanompon’Andriamanitra ireto : ( Rasoalandy; Ramandimby; Rainitsontsoraka sy Rainovomanga ; rahalahiny; Ramanakoraisina sy Rabako, zanak’anabaviny; Rainivoalavo. Ratsitohaina; Rahaingo; Razaka; Rahandraty ) . Ny Alahady 19 Jolay 1857 , dia Ramahasoa irery no notoraham-bato tetsy Fiadanana, ary Ramanandafy kosa tao an-tranony no notoraham-bato. Rehefa afaka folo andro, ny Alarobia 29 Jolay 1857 dia Rabetsarasaotra irery ihany koa no notoraham-bato tetsy Faravohitra. Io taona 1857 io ihany dia nisy kristiana 50 izay nampinomina tamin’ny tangena ka ny valo no nandray ny satroboninahitry ny maritiora, ( Rasoa; Rafaravavy; Rajohary; Razakatsinianindrana; Andrianisa; Ratompoina; Rafaravavy avy ao Manjakaray sy Ramiarana avy any Vonizongo ). Tao ireo natao gadra lava sy gadra fohy, ireo namidy ho andevo, ireo natao very havana tsy azo navotana, very harena sy voninahitra. Anisan’ireo maty nalefa gatra lava tany Ambatondrazaka : ( Ramanambahy;Rabobalahy; Rainibedaoro; Radimanjehy ) Rafaralahidaoro irery no tsy maty izay niaraka tamin’izy ireo, ary mbola nitohy, nitory ny Vaovao Mahafaly.





138
Tonga teto ny Capitaine Gourbeyre . Andriamihaja no nanao ny fanelanelanana fa an’i Malagasy i Madagasikara, ary tsy refesi-mandidy amin’izany Mpanjaka.
Dr Lyall no solon’i Hastie , tsy noraisin’ny Mpanjaka. Hoy izy
“ Radama izay nifanaiky tamin’i Anglisy efa maty, anefa kosa izaho Ranavalomanjaka dia tsy mba mifanaiky amim-bazaha ”.
Nitombo fahasiahana ny mpanjaka noho ny fahaterany, nitady hevitra hanampiana ny olona na ny ambanilanitra Rakotoseheno saingy tsy sahy fa natahotra. Nitombo marobe ny maty novonoina na teo amin’ny kristiana izany na teo amin’ireo mpikomy na ny mpangalatra. Nanana andevo Masombika ny Fanjakana Malagasy tamin’ny fotoan’androny. Nalefan’ny Mpanjaka ho Ambasadaoro tany Angletera Ramanakoraisina; Ramena; Andriantsitohaina; Andriantseheno ; Raharolahy ; Rasatranabo, Razedaoro mpanompo, ny 04 Jona 1836.
Nanoratra toy izao ny Mpanjaka, hoan’ny Mpanjakan’I Angletera Guillume IV : “ Izaho tsy nandray ireo zavatra fanomezanareo an-dRadama I, tsy hasosorako na hatezerako anefa, fa raha ny fihavanana no vidim-bola amin-karena, ary ny fanomezana no atao hahatamana ahy. Izao tsy nandray izany, ary izay zavatra anananay ka tsy anananareo dia azonareo vidiana eto aminay, ary izay anananareo ka tsy misy ato aminay dia vidianay aminareo ”.
Manambara hampom-po izany teny izany ary azo nohamarinina ny fahamarinany ankehitriny. Natao sesitany i Laborde , tamin’ny 19 Jolay 1853, ary noravan’ny olona i Mantasoa Soatsimanampiovana. Nijaly mantsy ny vahoaka satria asa fanompoana no natao, ka naharaikitra ny teny hoe : Fanompoan’i Mantasoa , avy eo dia voaraoka tanteraka. Izy anefa no namolavola an-dRakotosehenondradama , zaza 3 taona raha nandalo teto izy.
Tonga teto Madagasikara indray F. des Pointes, Komandin’ny Tafika an-dranomasina, aty amin’ny Oseana Indiana. Nampitondra taratasy: “ Misy Tombontsoa ny fanekem-pihavanana, handroso ny Vahoaka Malagasy , hitombo fahendrena sy harena sady ho afaka amin’ny fahoriana ataon’ny Ranavalona ”. Niaraka tamin’io fanekena io de Lastelle , izay nampitondraina azy. 12 Taona Rakotosehenondradama . Tafiditra tao anatin’izany tsikombakomba izany Jean Laborde sy de Lastelle. Hoy Radama II, raha namaly an-drizareo : Hitako am-pifaliana fa te hanafaka ny Firenena malagasy amin’ny fahoriana mangidy…ka manome fahefana anareo aho…Ekeko avokoa ny article rehetra ao amin’ny fanekena. Tsy hanao sonia aho, rehefa vitan’ny Fanjakana Frantsay izay lazainy hatao amiko amin’ity fanekena ity…, .
Ny taona 1848 izany. Nohetsehan’ny Frantsay indray ny raharaha, dia ilay Tremalahy tapitrohatra tamin’ny fangoronan-karena atao hoe : Lambert , no safidian’ireo Voanjo Frantsay ( Colon ) mba hanatanteraka ny nofinofiny.


139
Nanoratra tany amin’ny Emperora Napoleon III ary Radama , ilay hanjaka ka lasa Radama II , ny 14 Janoary 1858, mba handefa tafika ho aty Madagasikara noho ny fahatsapany fa mijaly loatra ny Firenena eo ambany vahoan-dreniny izay lian-drà tokoa. Nitady vola hatraiza hatraiza ary i Lambert , ary nalefa tany Frantsa sy Angletera mihitsy fa izay nitadiavany vola nanda avokoa. Ny 28 Jona 1855, dia teraka ny “ Carte Lambert ”.
( 1836 - 1837 ) Ratsitohaina : “ Premier Chef de mission Diplomatique en Europe ”
( 1838 - 1896 ) Rainandriamampandry , natao Governora tany Toamasina.
( 1857 - 1916 ) Dokotera Ralarosy , no niandraikitra ny fahasalamam-bahoaka.
¬[ * Ity ihany koa misy fanampin-dahatsoratra mahakasika ny fanjakana faha Ranavalona Voalohany :
*Ny Rova Manjakamiadana :
Mbola ankalazana ny fahaterahan-dRakotondradama ihany koa tamin'ny taona 1829 no nampanorenan'i Ranavalona an'i Tsarahafatra teo amin'ny faritra atsinananan'ny Rova. Io trano io izay voalaza fa tsara tarehy tokoa no nopotehin'ny baomban'ny mpanani-bohitra Frantsay tamin'ny 30 septambra 1895. Mba ho porofo mitsangana mampahatsiahy ny herin'ny mpanjanatany dia ninihina tsy naorin'ny manampahefana vaovao intsony avy eo ilay trano ka tany ngazana sisa no hany tavela.
Ny lapa lehibe sy mampitolagaga indrindra noho ny hatsarany anefa dia i Manjakamiadana izay taty aoriana dia nanome mihitsy ny anarany manokana ho an'ny fitambaran'ny Rova.
Mbola Ranavalona voalohany ihany no nampanorina azy tamin'ny taona 1839 teo amin'ny toerana nisy an'i Felatanambola, trano hafa naorin'Andrianampoinimerina. i Jean Laborde izay mpanompon'ny Andriana , mahalala kokoa ny teknika moderina no nasaina nitarika ny asa fanatanterahana.
Toan'ny Tranovola dia lapa hazo manjakamiadana ( tsara ho marihina fa fady tamin'izany fotoana izany ny manangana trano tany na vato teto Antananarivo ) ary na dia vahiny aza ny mpitarika ny fanorenana dia ny tompon-tany ihany no manapaka ny tokony ho atao sy manatanteraka an-davany sy an-tsakany ny ventin-draharaha.
Tsy mahagaga ary raha toa ka mitaratra akaiky hatrany ny fiheverana momba ny fanorenan-dapa nentim-paharazana ny bikan'ny trano.
Ny manodidina anefa dia nasiana lavarangana tohanan'ny andry makadiry ary ny tafo izay mahatratra 48 m ny haavony dia tsy mba nasiana intsony tandron-drano fa kosa noravahina voromahery lehibe natao tamin'ny halimo.
Mba hampazava koa ny ao anaty Rova dia nasiana varavarana sy varavarankely marobe ny rindrina manodidina, hatrany amin'ny tafo.


140
Ny fanamboarana an'i Manjakamiadana dia nitaky hery sy sorona marobe. Voalaza ary fa ny fitondrana an'i Volamahitsy (ilay andry lehibe nizaka ny trano tao ampovoany, izay nihoatra ny 40 m ny haavony ary 1 m ny savaivon'ny vodiny) hatrany amin'ny ala any atsinanana dia nitaky ny fikelezan'ainan'ny vatan-dehilahy miisa 5 arivo.
Tamin'ny taona 1868 - 1873 dia norakofana rindrim-bato nodidinina tilikambo mafonja efa-joro i Manjakamiadana ary i James Cameron no nasaina nitarika ny raharaha. Nanomboka tamin'ny andron'i Radama faharoa mantsy dia nofoanana ilay fady mandrara ny fanorenana trano vato teto Antananarivo.
Hatramin'ny andron'i Ranavalona reniny dia saiky tao Manjakamiadana avokoa no nitarihina ny fankalazana lehibe rehetra momba ny Fanjakana ary koa nandraisana am-boninahitra ireo mpamangy avy any ivelany, na ny vahiny izany na ny tera-tany. Indraindray koa anefa dia ny Tranovola no nampiasaina tamin'izany.
Tsara ho marihina fa ivelan'ireo lapa manodidina an'i Manjakamiadana dia mbola eo koa ny lapan'i Soanierana izay nopotehin'ny Vazaha ka nosoloiny toby miaramila taty aoriana. Ankoatra an'io dia mbola eo ireo vavahady maro misy vato boribory lehibe, ary koa ny Vatomasina fisehoan'andriana teo Andohalo izay tsy nananan'ny Frantsay haja ka nopotehiny tsotra izao na dia rakitra faran'izay masina sy saro-bidy ho an'ny Merina ary vavolombelon'ny tantara aza.
*Faha Ranavalomanjaka na Ranavalona I dia : Nambara ho foloalindahy ny miaramila .( Mifamahofaho be ihany koa ny filazana voalohany ny atao hoe : Foloalindahy )
1. Ny X voninahitra no Jeneraly izay nifehy : 1000 Lahy
2. Ny IX voninahitra dia lefitry ny X
3. Ny VIII voninahitra dia lefitry ny IX
4. Ny VII voninahitra dia lefitry ny VIII
5. Ny VI voninahitra dia lefitry ny VIII , no Kapiteny izay nifehy : 100 Lahy
6. Ny IV voninahitra no Sahazana ambony ka mitazona ny Saina sy mitondra azy mody .
7. Ny III voninahitra no Sahazana izay mifehy : 20 Lahy
8. Ny II voninahitra no Kaporaly , izay mifehy : 10 Lahy
9. Ny I voninahitra dia vata-miaramila .
*Ireto kosa no lasa mpitaiza mpanjaka Ranavalona I sy nandray ny toeran’ny Komandy ny miaramila , vao maty Andriamihaja .
Ramarosata , ankeviny ho XII voninahitra , avy ao Antsahamaina
Ratsimandresy , izay nandimby ny teo aloha , ankeviny ho XII voninahitra, avy ao Ambohitrimanjaka
Ravoninahitra , ankeviny ho XI voninahitra , avy amin’ny Tsimiamboholahy
Ratsimanisa , ankeviny ho X voninahitra , rahalahin-dRavoninahitra

141
Rainimamonja , ankeviny VIII voninahitra
Rainiharo XII voninahitra
Rainjohary XII voninahitra
Ratirailehibe XII voninahitra
Ratiraikely XII voninahitra
Raharo ( Rainivoninahitriniony ) XII voninahitra
*Ireo Fikomiana tena nanahirana :
Ireto manamboninahitra ambony tao an-dapa ireto : Rainivoninahitriniony XIV voninahitra , Rainilambo XI voninahitra , Rainikoto XI voninahitra , Rainitavy XIII voninahitra , Rainizaka XIII voninahitra : Izy ireo no nampanjaka an-dRadama II , izay tokony ho Ramboasalama XIII voninahitra izay Officier de Palais no nanjaka . Niampy indray ireo mpioko te hampanjaka an-dRadama II : Rainilaiarivony , ankeviny ho XII voninahitra , Rainjohary XII voninahitra , Rainimamonja , ankeviny ho VIII voninahitra Ravonianahitriniarivo , Ankeviny ho VIII voninahitra . Ireto kosa no saika hamono ny zanak’andriana Ramboasalama XIII. Voninahitra : Rainingory XIV voninahitra , Razakamahefa XIII voninahitra , Andrianaivodofotra XIII voninahitra, Andriatsitohaina XIII voninahitra , Andrianarosy XIII voninahitra, Rainitomponiaera XII voninahitra , Rafaralahingory X voninahitra . Ratafika X voninahitra ( Ny taona 1857, izany faha Ranavalona I )
*[ Ity kosa dia loharano hafa indray : Faha Ranavalona I :
Iza marina no tena anarana nisaloran’io mpanjaka, nandimby an-dRadama I, teo amin’ny fitondrana io . Rabodonandrianampoinimerina , araka ny firaketana hita tao amin’ny Tantaran’Andriana, izay nosoratany Mon Pere Rev . Callet , ve sa Ranavalona I, izay voasoratra sy hita amin’ny fandaharam-pianarana, sy mbola hiainana hatramin’izao ? Iza no marina !?. Raha ny tantara mantsy dia nanova anarana tanteraka io Ranavalomanjaka ka natao hoe : Rabodonandrianampoinimerina ny anaran-daza ary Rakoto kosa novaina ho Andrianamboasalamarazaka , io ve ilay Rakoto taizany izay : Ramboasalamarazaka , nafohezina hoe : Ramboasalama . Raha azoko tsara izany , dia ny Ranavalona I , dia anaram-piandrianana hitondrana firenena, fa ny Rabodonandrianampoinimerina , anaran-daza fotsiny, fisehosehoana sy enti-manindry ny tanàna sy ny olona tsy mbola resiny.
Ireo taranaka na havan’Andriana havan-dRadama rainy, ka novonoin’ny mpanjaka Rabodonandrianampoinimerina, izay tsy iza fa ny vadiny ihany :
Ny Printsy Rakotobe, zanaky Ratefinanahary sy Rabodosahondra .
Ramanetaka, izay natao gouvernora tao Mahanjanga, tsy maty fa lasa nandositra tao amin’ny Nosy Komoro .


142
Izy dia zanak’olo-mirahavavy amin-dRadama I ; satria Rambolamasoandro, renin-dRadama dia rahavavin-dRabodomanana, izay renin-dRamanetaka.
- Ramanolona
- Ratefinanahary sy Rabodosahondra, novonoina tao Ambatomanga
- Andriatiana
Novonoina ny Omby vavy ; izay tsy azo novonoina tamin’ny fanjakana teo aloha nifandimby . Na dia niakatra teto Imerina aza ny Kisoa dia tsy azo niakaran’izany ireto vohitra ireto : Ambohimanga no lohany ; Analamanga ; Alasora ; Ambohidratrimo ; Ambohimanambola ; Ambohidrabiby ; Ilafy . Imerikanjaka ; Ampandrana ; Fandana ; Tsarahonenana ; Namehana ; Iharanandriana ; Kaloy ; Babay ; Lohavohitra ; Ambohibao ; Andranoro .
Marihana fa Andrianamboasalamorazaka na Rakoto teo aloha dia taizan-dRabodonandrianampoinimeina fa Rakotondradama kosa , dia zanany ary teraka ny 27 Asombola 1829 , Rakotosehenondradama no tena anarany .
Ny taona 1832 , no nanorenana ny vato masina eo amin’ny kianjan’ny Mahamasina ilay dongona kely hita maso io .
Nisehoan-dRabodonandrianampoinimerina sy Rakotosehenondradama , no nanaovany azy . Nodorana velona kosa ireto olona ireto : Andriananja VIII voninahitra avy ao Avarandrano sy Ramboavahiny , mitovy laharam-boninahitra amin’Andriananja ary iray fiavina aminy , toraka izany koa Ratrimo VII voninahitra avy any Vonizongo . Ny didin’andriana , nampandoro tsy hay fa ny soratra nitahiry izay famonoana izao no voasoratra ao amin’ny tantaran’andriana .
Ireo olom-be nitaiza ny andriamanjaka Rabodonandrianampoinimerina , izay novonoina :
Andriamihaja XI . Novonoina
Ramarosata, rahalahin-dRadama I , avy ao Antsahamaina
Ratsimandresy , avy ao Ambohitrimanjaka
Ravoninahitra na Ingahivony , Tsimiamboholahy
Ratsimanisa, rahalahin-dRavoninahitra
Rainijohary XII na Andrianisa
Andrianilambola na Rainimanona izay Tsimahafotsy
Rainiharo XII
Ratiarailehibe XII . Tsimiamboholahy
Ratiaraikely XII , Tsimahafotsy
Raharo na Rainivoninahitriniony . Tsy nisy nihoatra ny XII Ireo olom-be ireo , sady nitaiza ny andriana no mpanolotsiny na praiministra tamin’izany no lehiben’ny foloalidahy . Rainiharo aloha no fantatra fa sady nitana ny toeran’ny praiminisitra , nandritra ny 20 taona be izao no nitaiza ny andriambavy.



143
Niteraka an-dRasoaray sy Radolifera ( Rainilaiarivony ) ary Raharo ( Rainivoninahitriniony ) . Io Rainiharo dia Andriantsilavo izay anisan’ireo Tsimiamboholahy nampanjaka an’Andriambosalama , izay niofo ho Andrianampoinimerina , no rainy . Avy ao Ilafy ry zareo . Andriantsilavo , ireto no naterany : Rainiharo , Rajery izay efa lehiben’ireo andriambaventy .
*Ireo nioko sy saika hampamono an-dRamboasalama , nampinomina fa tsy maty dia :
Rainingory XIV voninahitra
Razakamahefa XIII voninahitra
Andrianaivodofotra XIII voninahitra
Andriantsitohaina XIII voninahitra
Andrianarosy XIII voninahitra
Rainitomponiera XII voninahitra
Rafalahijongy X voninahitra
Ratafika X voninahitra .
Maty ny 16 Aogositra 1861 . 63 taona izy ary nanjaka 33 taona Rabodonandrianampoinimerina . Ny andro nahafatesany io dia nahagaga ny vahoaka sy ny ambanilanitra teto Iarivon’Imerina fa henika afo ny tanàna ny harivan’ny zoma Alahamady 1861.
Afo mahagaga tsy nisy nandoro ; fa dia may ny vohitra sy ny tanàna . Raha lasa Andrianampoinimerina dia nisy trangan-javatra nitovy tamin’io ihany koa hitan’ny olona .Saingy ny tao Mangabe andrefan’Ambohimanga ihany no may . Samy nandeha tany Anosifito avokoa izy mianaka ireto nialoha ny hahafatesany . Fifandrifian-javatra ve sa kisendrasendra . Afomahery ! Ny heviny hoy Rainitsarahoela , raimandreny be dia Jiobilia ny dikany : Hamory ny miely sy hanavotra ny very .
*Andao ho fantarina ary ireo andriambaventy sy manamboninahitra ; namelan-dRabodonandrianampoinimerina ny hafatra farany nialoha ny hahafatesany : Rainivoninahitriniony , Rainijohary , Rainimanonja , izay samy XIV voninahitra avokoa , afa tsy Rainiandriantsilavo sy Rainimanantoanina , izay XII voninahitra . Tao ihany koa ireto manamboninahitra ireto izay samy XIII voninahitra avokoa : Rainilaiarivony , Rainitsimbazafy , Raimaharavo . Nambenana mafy ny Lapa , natahorana hipoaka ny fikomiana sy ny tabataba satria efa niseho lany ny tsy fitiavana ny andriamanjaka fahavelony dia ny fitondrany izay tsy refesi-mandidy sy efa nahitana rà-mandriaka maro . Koa nandray fepetra Rainivoninahitriniony , praiministra : Nasaina nandray ny toerana teo Andohalo sy niambina izany vavahady lehibe izany ny miaramila 500 lahy ka Rainimboanana XII voninahitra , no lehibe tao . Nambenana mafy koa tao Antsahatsiroa , nametrahana miaramila 500 lahy ihany koa ; ka Raberanto XII voninahitra , no lehibeny ; Nametrahana miaramila 300 lahy tao Ambatofandrana ary Randrasana XI voninahitra , no nampiandraketina izany .
144
Teo amin’ny manodidina kosa nametrahana miaramila nivezivezy 1700 lahy , teo ambany fifehezan-dRainilambo XII voninahitra ; Ny tao Ankaditapaka ihany koa dia nametrahana miaramila 300 lahy , ary Ramanankantsoina X voninahitra izay izy ireny no ambany tamin’izy ireo no niandraikitra izany .
Ravanomanana XII voninahitra izay dekan’ny Rainivoninahitriniony praiministra sady Commandat en Chef ary Rainikirimbola XII voninahitra , Officier de Palais , no voatendry hiandraikitra ny fombafombam-panjakana raha maty ny andriamanjaka . Nitaingina teo amin’ny filanjana izay hisy ny tranovorona izy ireo , izay nisy ny mpanjakavavy nodimandry . Ka ny iray XII voninahitra no teo aloha ary ny XI voninahitra kosa no tao afara .
Ny zavatra atao dia miantso ny olona sy izay rehetra voakasika ny amin’izao raharaha tsy maintsy atao amin’ny fandevenana sy fanitrihana ny mpanjaka izao ry zareo sy mametra ny miaramila hilanja izany tranovorona izany mandra-pahatongany ao amin’ny fasana nametrahana azy .


Ingahy Lambert Fampiterahana taloha nataon’ny Reninjaza


Andohalo tamin’ny andron-dRanavalona I






145

Ny Praiminisitra Ravoninahitriniony : izay nitantana ny Firenena ( 1852 - 1864 )


Sampy sy mohara nampiasain’ny vahoaka sy ny andriamanjaka tamin’izany


Ilay dobo tao Manjakamiadana



146

Radama II Tohiny tsy ho ela
--------