MADAGASIKARA FAHAGOLA SY FAHA MPANJAKA...Tohiny (NY Andri-Fara)

a . 1. Ireo lalao teto Imerina fahizay :
Ireo Haihady teto an-kibon’ Imerina Fahizay :
( Izy ity dia , notsongaina tao amin’ ny boky iray atao hoe : « Antananarivo Fahizay » izay nosoratan’i Rainitovo ) (...) Mandre ny horakoraka ny Andriana Rabodonandrianampoinimerina ka manontany matetika hoe : « Inona ihany izao kotaba be izao ? » Ka hoy ny olona : Ny zanakao sy ny sakaizany, tompoko, no mifamely diamanga, « Ka mba voa ve Ikoto? » hoy ny reniny. « Eny, voa ihany izy, tompoko » - “ Andeha alao re hody ny zanako sangoa dia maratra ao » - « Maditra ny zanakao, tompoko, ka tsy mety hody fa mbola hamaly ilay nahavoa azy, hono, izy » - Ka hoy reniny : Lehilahy izany, fa raha kanosa tsy mba lehilahy » ( ... ).
Ny Haihady teto Imerina ; dia ny diamanga an - tehin - tanana .
a.2 Ny Daka : Ny zazakely mbola an-tanana iny aza sendrasendrain-dreniny amin’ny Diamanga sahady. Raha samy mitrotro zazakely izy roa vavy dia manao hoe : avia hifamely diamanga, avia ary hifamely . Ary raha lahy sy vavy dia ataony hoe : Iny ny vadinao, ity ny vady . Hoy ny fanoharana : Raha mahita ny valala mifanipaka aho dia mahatsiaro ny diamangan-janako .
Izao no anaran-daka : tsipak’ondry, tapi - rano, kopala, atongomby, solanga kitro, tsato - pe, kapatokana, kaparanjo, ambadika, antehin-tanana, matiroa, kapodranjo, dakan - tsoavaly, ambelisangodina, tohan - daka, kopalamanatrika, tohan - tanana, sambodaka. Tsy mba mamely io fa mikendry ny tongony hosamboriny, dia azerany. Ary ny matiroa, raha mamely ny ray dia ampirahiny, ka izay matanjako no mahalavo. Kolontsaina teto Imerina ny Haiady : ny Daka, ny Sidina ary ny Totohondry. Kolontsaina sy Haren - tsaina izany ka tokony hotandrovana sy velomina imaso .
a.3 Ny Dakabe : Ny fanaovan-daka dia eo Anjoma na Analakely, Isotry, Imahamasina, Andohalo, Ambanidia, Soanierana sy ny tanàna lehibe manodidina. Mafy Daka hikoizana ireto Ambaniandro ireto ; hoy Lars Vig, misionera Norveziana niasa tao Antsirabe. Misy koa manao andiany maromaro hatramin’ny folo lahy na mihoatra handranto daka any ambanivohitra, toy ny eny Namehana na Ambohimanarina, dia izay reny fa misy malaza. Fa Namehana be nalazan-daka ary Ambohimanarina , be tovolahy matanjaka ka nahatonga ny fiteny hoe : Dakan’Ambohimanarina , ka ny mpitan-damba avy no voa . Ireny mpiharan-daka ireny dia mihaika ny ao an-tanàna, fa tovolahy efa donto lahy daholo ireo. Ka raha daka milamina mifanitsy eo tsy laitra ireo, fa indraindray tezitra ny ao an-tanàna , ka anaovany ady ratsy , raha mamely afa-tsy daka, dia atao hoe ady ratsy , asiany totohondry sy langilangy ka be no maratra.
a. 4 Daka samy irery : Io no fampiseho-pahaizana fatratra. Ny Daka tamin’izany dia misy fampianarana hoatra ny any amin’ny sekoly. Mandany andro mifampianatra any an-tsaha ny tovolahy.

47
Mikendry sy mihevitra izao famelezana sy fialana ary fanohanana rehetra izao. Ka misy tena ambony fahaizana ka hatonin’ny sasany ianarana. Efa tsy azo asiana ilay mahay izany, ary mahavoa izay tiany hasiana; ka raha ny tsy mahay no sandra azy, raha vao miainga ny tongotra dia ataony mitsingidina ery, na ataony torana eo. Ka tsy araka ny habe na araka ny tanjaka fa ny fahaizana no miady . Naharitra indroa na inteolo mahamasa-bary. Raha misy mamely lavo na mitolona na mamely totohondry, dia atao hoe manao ady ratsy, ka sarahina haingana; ary indraindray rafitra ady be ny andaniny avy. Indraindray koa misy torana na afa - nify, misy maty mihitsy aza.
b. Ireo tovolahy nalaza tamin’ny diamanga : Imaherimaso ; Itsizaraina; Ivoalavo; Ramahatra ; Isakalava ; Ijobo ; Itsiavela ; Ibevainga; Ratiaray. Ny tao Anjoma : Isoavakely ; Imamonjy ; Itsiravana ; Ravoay, Rabevilany; Ny tao Ambohimitsimbina : Ikotolahy ; Iambaro ; Bevomanga. Ny tao Soanierana : Beahy. Ny tao Mahamasina : Itsiorinasa. Ary amin’ny tanàna hafa dia samy nisy kalazalahy amin’ny daka toy ireny koa. Ny mahay diamanga anie tamin’izay dia manan-kaja sy deraina hoatra ny mahazo diplaoma ambony iny. Tsy misy malaza ho mahay diamanga hoatra ny zatovon’Iarivo taloha teto .
b.1 Ny Totohondry
« Totohondrin’Imerina tsy misy teny ierana loatra fa ady tezitra » , ka avy hatrany dia mafandramatra. Loza ny totohondrin’ny mahay, fa tsindroniny kely foana eny amin’ny handriny ka vaky hoatra ny voan’ny antsy, na mamoanjo hoatra ny vay miaraka amin’izay.
Tsy mba mamely afa-tsy amin’ny tarehy ny ady totohondry, ka be no boa-maso, vaky orona, afa-nify; ary raha eo amin’ny foto-tadininy aza no voa mafy, dia mikarapoka jihitra eo. Ary inoany fa be ody, hono, ireny mahavaky sy mahatorana ireny. Ny tolona tsy firy no mahay fa an’aina fotsiny izao ny azy.
Ilay karazana hai-ady teto amin’ity Nosy ity




48



1.5.1.3 - Ny Fanjakana Betsileo :[16]
Midadasika sy lehibe ny Faritany nitoeran’ny Betsileo. Dia tapany atsimo sady avo toerana . 240 Km ny lavany ary 140 Km kosa ny sakany. Arindrano no niantsoana ny Betsileo fahizay. Toerana feno tendrombohitra izy dia : Ambondrombe, Anerinerina, Lalangina, Iaody, Kiringy, Ifaha, Kipasè, Idondo, Tsitongambalala, Andringitra , izy ilay tendrombohitra faharoa avo indrindra eto Madagasikara.
Nizara ho Fanjakana fito lehibe sy natanjaka izy ireo :

Ny tao Lalangina :
Nozaraina ho 4. Andoharano no tao atsinanana, Lalanginarivo no eo afovoany ary Mandranozemima ny andrefana izay mbola nivaky roa ihany koa, ka Mandranofotsy no ao atsimo ary Lafarivo no ao avaratra. Ny farany moa dia Avaradrano, atsimon’i Matsiatra no misy azy.
Ireto avy no Mpanjaka tao
Rasamboninjato , Andriana avy aty Imerina ary nanjaka tao Ankona
Rafianarana , izy dia rahalahin’Andrianatara I, izay nitondra an’i Lalangina sy Vohibato
Rahasamanarivo : ( 1650 ) , izy dia zafin’Andrianatara I
Andrianognendragnarivo : ( 1670 ) zanany no nandimby an-drainy. Nanana mpihevi-draharaha isam-paritra izy ka:
Ratsiranaomby , tao Analamena
Ramarompaompana , tao Mahasila
Raonimpilanjahavanela, tao Mahatsinjony
Randrianaimalazahoandrainy, tao Andrainjato
Randriakininkovolo , tao Ambohipo
Andrianiramamba , tao Lalazana
Ranakandriantsimanoko , tao Vinaninoro
Randriamahaimanjaka , tao Sanjoana
Raotoandroavola , tao Ialamalaza
Ramalazandriana , tao Tsarafidy
Rasoafapehina , tao Ambohimaha
Ratateafo , tao Vohitsaombe
Ramasivanonjato, tao Vatofotsy. Izay ny amin’ireo andriana tompomenakely, napetraka ho mpihevi-draharaha isan- tanàna, izay nanamafy orina ny fahefan’ny Mpanjaka sy ny fihavanana
Raendratsara : ( 1780 ) avy eo no nandimby an-drainy
Andrianognendragnarivo , ary ireto kosa no mpihevi-draharahany, izay nihen-danja tsy tahaka tamin’ny rainy.



49


Andriantsikely , tao Alanindro na Alananindro
Andriantsatria , tao Ankitsaka
Radiondrano , tao Ambohipanja
Andriatsimizarairery , tao Fandrandava
Ramanjatoivosoa , tao Vatomitatana
Ramananompizato , tao Ambohibarilena.
Raonimpanalina , zanany kosa no nandimby azy avy eo
Nisy Foko maro nadinika tao dia : Zafindraraoto, Tokantsaotsa, Arabe, Voanty.
Andriambazizanakompanalina : ( 1786 - 1829 )
anabaviny no nanjaka nandimby azy . Mpanjakavavy hendry izy io nanjaka teo anelanelan’ny nanjakan’Andrianjafy, Mpanjakan’Ambohimanga sy Andrianampoinimerina , Mpanjakan’ny Madagasikara ary ny tapany nanjakan-dRanavalona I izy. Ary nanjaka 43 taona tao Lalangina.
Rampagnarivotomponogne : ( 1829 – 1859 ) , no nanjaka avy eo , saingy izay misy milaza ihany koa fa izany Reniadalo : ( 1859 –1884 ), izany no nandimby an-dreniny. Avy eo nondimbiasan-dRamaharoarivo : ( 1884 – 1898 )
Maro ireo mpanjaka resiny Rahasamanarivo, razambeny dia:
Andriambahoamana , tao Ambatovaky
Andriamenabe , tao Akarimaso
Andriamarorosona , tao Ambatofinandrahana
Raimahidy na Rainimahidy ; tao Fandrandava
Niady tamin’ny Tanala tao avaratra atsinanany izy saingy tsy resiny noho ny ody mahery nananan’ny Tanala
Ny tao Manandriana :
Andriambatsatsa : ( 1680 – 1730 ) nanjaka 50 taona, nandimby azy
Andriamanalinarivo : ( 1730 - 1750 ) nanjaka 20 taona. Nifandimby nitondra an’i Manandriana kosa ny taranak’ Andriamanalinarivo .
Raitezaompanarivo : ( 1750 - 1775 ) nanjaka 25 taona
Ratsatsarivo : ( 1775 - 1885 ) nanjaka 10 taona


50


Andriamangoka : ( 1785 - 1795 ) nanjaka 10 taona
Ralaiarivony : ( 1785 - 1815 ) 30 taona no nanjakany, niaina sy nahita
an’ Andriambazizanakompanalina, Mpanjakan’i Lalangina ary Andrianampoinimerina sy Radama I , Mpanjakan’i Madagasikara. Nihanalemy ny Fanjakan’i Manandriana taty aoriana satria tratran’ny fisaratsarahana.
Ralaimainty , no nandimby an-drainy ny taona ( 1815 - 1822 ) 7 taona monja no nanjakany. Nandimby azy kosa Andrianatara IV ( 1822 - 1830 ) mba nihoatra heritaona tamin-dRalaimainty ny azy ny Fanjakany.
[ Ity koa misy filazana hafa ( Tantaran’ i Madagasikara isam-paritra p : 302- 303- 306 .Randriamamonjy Frédéric ]
Ramasoandro : Zanaky Ramakararo andriana Antaimoro izay taranaka Arabo nifindra avy tany Lameka no voalaza fa razamben’ireo andriana Betsileo nanjaka afa tsy tao Ambositra sy Fisakana irery hono.
Andrianatara ( Ratomponiarivo ) : Taonjato faha 17
Andrianatara II ( Ralefona ) : Nanjaka tao Mandrombo
Ramasotrarindrano ( Raindratafika ) no nandimby azy
Andrianatara III no nandimby an-drainy izay nanova ny Faritany tao Mandrombo ho Fihasinana.
Andrianatara IV ( Rafogay ) no nandimby an-drainy
Ramonjamanana ( 1870 ) izay zafin’Andrianatara IV no nandimby azy, saingy tsy nanjaka fa natsangana ho Tompomenakely

Ny tao Isandra :
Ravelomposaina : ( 1600 )
Ralambovitaogne : ( 1654 ) : Izy io dia zanaka andriana avy any Mango. Izy dia zandry faralahin-dry Raompanarivoandranovolamena; Mpanjaka tany Mango any Anjanina. Nonina tao Ankaramila izy izay novany ho Ambohitrandrazana ary izy dia lasa niofo ho Ralambovitaogne , raha Ralambo fahiny no anarany. Ilay renirano natao hoe Volovandana dia novany ho Isandra mandraka androany.
Ramasimbanonony : izy no nandimby an-drainy
Andriamagnalembetane , Izy ilay Ralaimanty fony fahatanorany ka niova anarana fony nanjaka nandimby an-drainy
Andriamanalina II
Andriamanalina III
Ralairivony ( 1820 )
Rajoakarivony I

51

Rajoakarivony II ( Zafin’ny Mpanjaka Rajoakarivony I ) dia niara nanjaka tamin’ny rainy Ramasimbanonony II , izay nitondra roa taona monja dia maty ka izy avy hatrany no nanjaka na dia mbola zaza aza , Ramavo : Zokiny iray tampo no nandimby azy rehefa maty izy.
Izy ilay niteraka an-dRatovony II izay lasa Goverinora fony Ranavalona I no Mpanjakan’i Madagasikara. Izy ihany koa no nanolotra taratasy ho an’i Jeneraly Duchesne nanolotra an’Isandra
Izay ny amin’ny vohitra telo.Samy nanana ny mpanjakany avy; ary nifandovana izany. Fa nisy tamin’izy ireo no nanana rohi-pihavanana ihany koa.
Soron’afon-drazana
Fa ny amin’i Arindrano, kosa dia nizara ho vohitra efatra. Nanana ny mpanjakany avy ary samy nanana ny fahaleovantenany ny tsirairay.

Ny tao Vohibato : Iny avaratra atsinanan’ Isandra sy Lalangina iny no misy azy.
Ralainony , zanaky Rahasamanarivo, mpanjaka tao Lalangina no nanjaka tao, avy eo: Aandriambelonandro I
Nodimbiasan-dRaognemananigna ; nandimby azy kosa , Ramarovahoaka izay nametraka ny fanalo* isam-paritra, sao hiakaran’ny Tanala ka ireto izany:
Andiatsimamo , tao Mahasoabe
Ramasimbilaony , tao Marokona
Ramanampematahotra , tao Andrarambinina
Raimilonana , tao Taombelo
Aandriamadrosolaza , tao Akarinomby
Ratsimalazafairery sy Ramasinampiasia tao Taolana
Ravozontany sy Ramierana tao Lomaka
Andriamalaza tao Amboasary, no sady lehiben’izy rehetra. [ Ny atao hoe fanalo* dia ireo tompomenakely niadidy ny faritra na tanàna iray ]. Nandimby an-dRamarovahoaka ny mpanjaka :
Ralainony II
Aandriambelonandro II.


52
Ny tao Alananindro : Ao atsimony kosa no misy azy :
Reony no mpanjakavavy nanjaka tao, avy eo : Andrianonibe I izay nodimbiasan’Andrianonibe II . Nandimby azy kosa , Raonimana I. sy
Andrianafagnanahare, izay nondimbiasan’Andriandragninarivo, izay hafa firazanana amin-drizareo, fa nasandratra ho andriana noho ny herim-po nanany.
Raonimana II dia nizara ny fanjakana ho roa ho an’ny zanany sy ny rahalahiny ka : Andriandragninanrivo II , izay rahalahany no nanjaka tao Alananindro fa ny zanaky Raonimana II , kosa : Andrianafagnanahare II , dia namonjy an’i Manambolo ary nanjaka tao.
Nitohy kosa ny Fiandrianan’i Alananindro :
Ramarotafika I
Ramarotafika II.

Ny tao Homantsazo : Ao atsimo andrefany no toerana misy azy :
Raompanarivomasy
Raombenagnahary , izay nanana vady sivy :
Tabokefaendrendrafe
Fimbindamiale
Tragnoailamady
Tapenadromihaogna
Tsijaribeombika
Mpitakelentsomy
Sambaelamady
Magnelapotsirahogna
Mamokombognahoma .
Mbola niampy efatra ireo taty aoriana, marihana fa tsy tena anarany ireo fa anaram-bositra napetraky ny mpanjaka mba ho azy sy hiavahany amin’ny olona hafa :
Andriandomaivola
Ratovonogne
Ramaroarivo
Rakiramangavola.
Fitaovam-piadiana tany Betsileo

53

Ny Fanjakany Raombenagnahary , dia nanana ny sivy trano mpiara-miasa aminy sy ho mpihevi-draharahany ka :
Raognemanantsilea , tao Iaritsena ( Nandalovana ny taona 2014 )
Rabetaro , tao Tananaombe
Ramamianatse , tao Anjà ( Nandalovana ny taona 2005 sy 2014 )
Ramakomanjato , tao Sakarivo
Ratarognandria , tao Vohimanombo
Andriamalaza , tao Vohibe
Rainitsimaha , tao Vatobe
Rabefanjakania , tao Lovahatsara
Tia anaka loatra ny mpanjaka ka nozarainy telo ny Fanjakany ka :
• Andriandomavola , tao Homantsazo
• Ratovonony, tao Reandava no nanjaka
• Ramaheve , kosa tao Oninarivo.

Ny Fanjakan’Ambositra :
• Andrianitanosy no andriana lehibe tao ary nizara telo ny Fanjakany tamin’ny zanany :
• Ratrimo , nanjaka tao Imady ( Nandalovan’ny mpanoratra, ny taona 2015 )
• Impanalina, nifidy an’i Andraimbe ( 2015 )
• Ranosy , kosa nanjaka tao Imito. ( Nandalovan’ny mpanoratra ny taona 1990 )
Niady an-trano ny taranak’izy ireo, izay nantsoina hoe: “ Zafirambo ”.
Momba an’Ambositra izay ihany dia andeha isika hanaraka an’ity tantara velona ho an’ny Firenena ity fa tsy ho an’ny taranaka ihany; izay mahakasika ny
“ Ambositra tompon’anaran-dray ”. Ity tantara ity dia nidinana ifotony tany an-tanindrazana , ary karazana olona maro no nihaonana sy natonina manokana , ka nifanakalozan-kevitra ; tsy natao ho tompon-trano mihono ka hangataka atiny anefa ny fianakaviana , fa nahafahana nandrafitra an’izao tantara izao ; ho rakitra velona , ho lovan’i Malagasy sy ny Firenena manontolo
Vatolahin’Andriambavizanaka sy ny Mitambolamena

54
* Izay Mpanjaka Zanakompanalina nanjaka tao Ambositra sy ny manodidina teo anelanelan’ny taona 1600 – 1800 .
° Andriandrambobemalaza : Izay nanjaka , tao Ianjanindavitra ny taona 1600
° Impanalina I : Izay nanorina an’Ambohiponana sy Andraimbe ny taona 1630
° Impanalina II : Izay nanorina an’i Vinany ny taona 1640
° Andriambatsipanarivo : Izay nanorina an’Ambohidravaka ny taona 1660
° Andriambalarivo II: Izay nanorina an’Ambohimasina ny taona 1700
° Randriamaompanalina I : Izay nanorina an’Ambatofinandrahana ny taona 1720 sy nanjaka teto Ambositra ny taona 1730 - 1750
° Randriamanalona : Izay nanorina an’Andrainjato ny taona 1750
° Andrianofinitany : Nanjaka tamin’ny taona 1760 - 1775
° Randriambolarivo II : Nanjaka ny taona 1780 - 1790 , tao Amorona
° Randriamaompanalina II : Nanjaka , tao Ambositra ny taona 1780 - 1800
° Rarivogninalina : Nanjaka , tao Ambositra ny taona 1800
° Randrianonimpanalina : Nanjaka farany , tao Ambositra ny taona 1811

Ny tao Fisakana :
Rehefa maty Ratrimo izay nanjaka tao Imady sy Fisakana ( 1625 - 1650 ) dia, nanjaka nandimby azy ny zanany roalahy :
° Rahendry : ( 1650 - 1655 ) izay nanjaka , tao Ambohipoloalina
° Rarivoekembahoaka : ( 1655 - 1785 ) no nalain’ny vahoaka handimby ny rainy ( Ratrimo ) rehefa noroahin’ny vahoakany Rahendry, izay nandimby an-drainy, ka nifidy an’i Fisakana ho renivohitra, 170 taona vao maty ny mpanjaka ary nanjaka 120 taona. Izy no ela fanapahana indrindra teto amin’ity Nosy ity.
° Andrianandrianina : ( 1775 - 1796 ) : Izay nandimby velona an-drainy , ka namindra ny renivohim-panjakany ho any Miarikanjaka
° Rivoekembahoaka II : ( 1796 - 1808 ) , kosa no nandimby azy tamin’ny fitondrana, ary Kiririoka , no nataony renivohiny. [28]
1.5.2 Ny Foko Betsileo
Midadasika be ny toerana misy azy ireo. Iny tapany atsimo rehetra iny ; fa sady avo no nahazo ny ampovoan’i Madagasikara. 240 km, ny lavany hatreo avaratra no mianatsimo, lalana 5 andro izany fahiny. Ny sakany kosa 140 km , no miatsinanana ka hatrany andrefana. 3 andro no ahavitana izany fahizay ary dia an-tongotra no natao. Ny reniranon’i Mangoky no anankiray mandalo eo amin’iny tapany atsimo iny , ary lasa Matsiatra. Ny aty avaratra kosa, dia ny sampanan’i Tsiribihina no nanjary Mania. Na aiza na aiza toerana andehananao dia fiakarana mideza no toeram-ponenan’i Betsileo. Na izany aza, tsinjo eny ho eny ihany ; ny tany lemaka sy ny lembalemba rehetra. Mpiompy sy mpamboly ny olona ary manana fahazotoana tokoa, tia mifindra monina sy mpila ravinahitra ivelan’ny taniny izy ireo ; hany ka henika azy ireo ny tanin’ireo vondron’olona 18.
Ny Betsikeo avaratra : eo anelanelan’ny reniranon’Ivato ao atsimo, sy Manandona. Sahanivotry ary Mania, no ao avaratra, ary ny ala no ao atsinanana. Betsileo avy aiza marina ? ary inona no nahatonga ny anarany ? Maro no nahatonga azy ho Betsileo, fa singanina manokana eto, ity tantara iray ity. « Ny fandrobana matetika nataon’ireo Sakalava azy no nampitambatra ireo vondron’olona maromaro, madinidinika ka nihavian’ny fitenenana hoe « Be - tsy leo ». Niray hina ka tsy nahatohitra azy ireo ny Sakalava fahavalony dia raikitra fa Betsileo ny Betsileo.
Fahizay mantsy, talohan’ny taona 1200 , tany ho any, dia nantsoina ho « Tampatra, Ambatsa, Ahia, Arindrano, Tanadroa ary Andriambohitromby » izy ireo ary nahaleon-tena sy nanana ny mpitarika azy tsirairay avy. Tsy azo hodian-tsy hita anefa fa maro ireo olon’ny fahagola , tany aloha no sady nitoetra an’ala no nivelona amin’ny tany lemaka na ny vohitra izy ireo ; ao ny Ntaiva, izay azo inoana fa mpifindra monina voalohany tany Betsileo ; mpandrafitra tena mahay ary azo heverina fa ho razamben’ireo vondron’olona atao hoe : Zafimaniry ao Ambositra izy ireo.


56
Tsy ny Ntaiva ihany ; fa ao ohatra ny Taimbalimbaly, Taindronirony, Gola, Fonoka, Kokoka, Lakoka , ary ny Bongo.
Raha ny vazimba no asian-teny dia mpifindra monina avy any atsimon’i “ Mombassa ” sy “ Indochine ” fahiny izy ireo no nandrato teto anivon’ny riaka ,izay mbola Nosy Maitso noho izy rakotra ala ny ankamaroan’ny toerana. Ireto karazan’olona “ Négritos ” sy ny “ papous ” ireto indray , dia tao “ Océanie ” ; ary mpiompy ry zareo . Iry voalohany dia avy any Afrika ary itsy faharoa kosa dia avy any atsinanana. Vazimba tamin’ny taonjato faha 14 .
Any amin’ny faritry Manandriana, tanàna iray atao hoe : Mahazo. Misy atao hoe : Vohidrakidahy sy Vohidrakivavy , izay vohi-bazimba : Ramasoandro dia zanak’i Ramakarabo andriana tany amin’ny Antaimoro , izay taranaka Arabo tany Lameka. Ireo olona manana fiteny “ Proto-Austronésienne des Vazimbas ” , sy ny teny “ Swahili ” sy “ Shahili ” na Bantus . Ny teny iray tarika amin’ny Néo-Austronésiens = “ Malais ; Javanais : Bingis : Orang laut ” .
Raha teo amin’ny tantaran’ny foko Betsileo , dia ny Bongo no nanana anjara toerana lehibe, fa sady nalaza sy natanjaka, nanana filoha hendry izy ireo no lalin-tsaina ihany koa . Ireo karazana vondron ‘olona mitovitovy fihaviana ireo no ilay antsoina hoe : « Nadagno zavona » Nilomano tamin’ny zavona . Matetika no miteraka ady sy savorovoro tamin’ireo vondron’olona mitovitovy karazana ireo , ny ady tany sy ny fandratoana andevo , ary ireo te hanitatra ny ambaindain’ny fanjakany. Raha ny teo amin’ny vazimba indray dia ny “ Bodisy ” sy ny “ Andrianakatsatsa ” , no tena nalaza.
Ny Hova no andriana nampanjakaina, ny Anakandriana no raiaman-dreny lehibe sy manan - kaja.
Ny Andevohova , no lefin’ny hova izay nalaina tamin’ireo Anakandriana.
Ny Andevo kosa dia ireo olon-dresy sy ratsy fitondran-tena ka nahetry ho iva razana.[16]
Raha ny tantara no zohina ( arahana ) dia Arabo mpifindra monina ireo andriana Betsileo ireo : Ao ny Hovampanominda sy ny Hovabe.
Ireto avy izy ireo :
Betsileo avaratra : ny Maroandriana
Manandriana sy Midongy : Zafirambo
Isandra : Zafimaharivo
Ankona : Zanakandranovola
Lalangina : Zafindravelo sy Zafianarana
Vohibato : Zanakatara
Tsienimparihy : Zafimahafanandry
Alananindro : Zafindreony
Homatrazo : Zafimahatohamana

57


Misy amin’izy ireo no midi-droa toa ny :
Manandriana : Zanakandranovola
Ankona : Zanakatara
Isandra : Zafimahatohamanana
Izy ireo dia mivelatra ho Arabo manontolo , fa tsy voafaritra ho firenena tokana ihany. Raha ny zava-misy , ao amin’ilay tendrombohitra iray , ao Alakamisy Ambohimaha ; harambato no marimarina kokoa, mandalo amin’ny RN7 iny, dia misy soratra tsy hay vakiana ao ; ary tsy hay vinaniana ho soratra Jiosy na soratra Arabo. Tsy mbola nisy nitonona ho nahavaky io soratra io anefa ireo Jiosy na Arabo mpifindra monina na ny nandalo teto na izay nitoetra , kanefa azo inoana fa maro tamin’izy ireo no mpandalina ireo soratry ny firenena niaviany. Mijanona ho zava-miafina izany hatreto. Azoko inoana anefa fa io soratra io , dia soratra Betsileo talohan’ny taon-jato fahaefatra tany ho any, ka ireo Ntaiva na Gola no nandrafitra azy ho vato sikotra an-tsoratra noho ireo vondron’olona ireo nahiran-tsaina tokoa fahiny . Porofo iray ity : ny foko Antaimoro , dia nandova ny soratra Arabo ary hain’izy ireo tsara izany ; eny fa dia ireo Arabo any amin’ny tanindrazany aza dia mahay tsara ny dikany.
Tsetsetra tsy aritra ity ; Ary ohatra anankiray velona : Ny Ketaba : « Contrat de Mariage Juif , du Yemen en 1975 » dia Mitovy amin’ny Katibo Antemoro .
Fanaon’ireo Ntaiva ireo mantsy ny namela dindo teo amin’ireny lozoka na harambato ireny ny sikotra fanaony , fa tsy nionona tamin’ireo hazo an’ala ihany izy ireo , mba ho famantarana teo amin’izy samy izy.
Ny foko Betsileo ihany koa dia nanana mpitsara atao hoe : « Lavahala » sy ny lalàna atao hoe : « Fotsihotro » ary io Fotsihotro io no sazy farany izay henjana , ary nampiharina tao aminy ka nahavery fananana ireo tratrany . Ireto avy izany :
Ny Mpisavika ao an-drova
Ny Mpamosavy na Mpamorika
Ny Jiolahy
Ireo Mpitsara nampihatra ny Fotsihotro no lasa anara-petaka na anaran’eso hoe : « Fotsihotro »
1.5.3 Ambositra Fahizay
Manahirana tokoa ny namaritra ny tena marina , mikasika ny mpanjaka teto Ambositra. Na ny tompon’anaran-dray na ireo mpahay tantara mpikaroka dia ahitana fahasamihafana avokoa. Ekena ary fa ireo rehetra izay nanontaniana sy nanaovana fanadihadiana dia samy nanana ny filazany.
Ny tantara dia naneho fa Impanalina , izay zanak’Andrianitanosy , no tompon’Ambositra na ry zareo mpahay fikarohana momba ny tantara aza sahiran - tsaina , noho ny fisian’ny Mpanalina maro nanjaka teto Ambositra.
Ireo tompon’ny tantara anefa izay “ Taranaky Ramanandrovola , ao “ Sud Caserne ” , dia maneho an’Andriamanalimbetsileo ho tena tompony ary mbola miteraka ady hevitra be satria tany Vakinankaratra dia nisy an’izany Andriamanalinimbetsileo izany ihany koa. Anarana mitovy ve sa olona iray ihany sa misy fifangaroan’ny tantara. Iry voalohany fotsiny tsy misy « ni » eo anelanelan’ny « li » sy ny « mbe ».
Manomboka eto kosa ary , dia ny taranany no , nangalana ny tantara. telo mianadahy ny zanak’Andrianitanosy , dia ireto avy izany :
Andriamanalimbetsileo ; Ratrimo , ary Ranosy




59



Samy nahazo ny anjara lovany , mba hanjakany avy , izy telo mianadahy , ka Andriamanalimbetsileo , no tao Andraimbe
Ratrimo kosa, tao Imady , ary Ranosy kosa no , tao Imito .
[ Ny foko Zafirambo aloha , no fototra niaviana saingy eto dia somary nanahirana ny tenako izay nanao ny fikarohana fa tena Zafirambo tokoa ve no fototra sa ny Maroandriana ? ]
Raha heverina ho tao Mananjary mantsy no nidiran’ireo Arabo mpifindra monina sy mpivaro-mandeha ireo , izay an’ny foko Antambahoaka dia noheverina ho nandalo tamin’ireto tanàna ireto : Antsenavolo, Rondro, Ifanadiana, Ambohimena na Ambohimiera no marimarina kokoa, Ambohimanga atsimo, Ambinanindrano, Imerina Imady, Ambositra. Ny reniranon’i Ampasary kosa no tsakaina .
Raha atao hoe , avy ao Manakara indray , izay tanànan’ny foko Antemoro, no heverina ho nidiran’izy ireo dia ho nandalo ireto tanàna ireto : Ambila, Sahasinaka, Tanambao, Manapatrana, Tolongoina, Ikongo, Mahaditra, Vinanitelo, Alakamisy Itenina, talata Ampano, Andranovorivato, Fianarantsoa, Ambohimahasoa, Alakamisy Ambohimaha, Ambositra.
Mahaditra hatreo Ambositra dia an’ny Betsileo. Ny reniranon’i Sandranata sy Sahambavy no dikaina, Tena lalina sy be voay anefa io rano io ary ala mikitroka no dikaina ary tsy ferana ny mety ho fahavalo nisakana ny dia. Mety ho tanàna hafa mihitsy araka izany no nizoran’izy ireo fa tsy voatery ireo tanàna ireo akory no nizorany raha ny lojikan-javatra .
Raha ny Tanala no resahana , dia nisedra ny fanafihan’ny mpanjaka Betsileo matetika tokoa . Ny taranaky ny Zafirambo no nitondra sy nifehy teo amin’ireo vondron’olona Tanala, ary amin’ireo tanàna sasany any , dia ahitana taratra izany ; ny andriana Zafirambo nanjaka tany dia Rambo , avy eo nodimbiasan’i Andriantsamobe.
Ny Tanala sy ny Betsileo , anefa samy manana ny maha izy azy , ary tsy mitovy fomba amam-panao mihitsy. Eo anefa no mipetraka ny olana satria raha vondron’olona iray no niandohana, tsy maintsy misy kolontsaina nitovizany tao ; izany anefa toa mifanipaka sy mifangarika. Ohatra iray ity izay inoako fa mahasarotiny an’ireto foko roa ireto.
Ny Zafirambo , dia olona tena tia lamba hasy ho fitafiana mianjaika. Ny an’ny Betsileo kosa anefa , dia ny lamba Arindrano tanteraka no fitafiana ambony karazana sy lafo vidy aminy .
Samihafa tanteraka ny fomba amam-panao : Ny taovolo ; ny tso-drano fanao am-panambadiana ; ny fianarana ; ny dia aleha ; ny Sokela izay fampiasa any Betsileo ohatra , tsy hitanao any amin’ny Tanala mihitsy .


60


Ity ihany koa : Ny tanàna tao Sahasomangana sy Fisakana no lasa « Anjafirambo »
Raha hiverenatsika ny tantara , dia izy mirahalahy dia samy niteraka fa Ranosy kosa momba. Rehefa nihamaro ny taranaka dia niady matetika , ary tsy nifanaran-tsaina ny taranak’Andriamanalimbetsileo sy Ratrimo noho io adim-pianakaviana io. Inona moa no fototry ny olana , fa tsy ny ady tany ; ny ady fahefana ; ny ady te hanjaka irery . Ny tao Andraimbe ; izay tendrombohitra atsinanan’Ambositra ankehitriny [17] , dia Andriamanalimbetsileo no namaritra ny tanànany mba hanjakany rehefa nisaraka izy telo mianadahy. Io no Ambositra fahizay , izay atao ihany koa hoe « Ambositra tompon’anaran-dray ankehitriny ». Nampanao lavaka fito sosona manodidina ny lapany ho fiarovana amin’ny fahavalo sy hiarovana ny fanjakany i Andriamanalimbetsileo. Io no asa nataony voalohany raha vao nanjaka izy. Eo amin’ny vavahady fidirana tokana ao an-drova dia misy vatolampy lehibe iray fanaovana fanorona fa hialohavan’io vato io kosa dia misy vato mifanongoa toerana nandevenana an - dRainihanana mba hatao famato [18] . Io olona io dia nohosorana ody hatreo amin’ny lohany ka hatreny amin’ny faladiany, avy eo nalevim-belona mba hiarovana ny Merina na ireo vondon’olona hafa mety hiaka - dapa, indrindra fa ny fahavalo hisavi-panjakana. Avy ety atsimo no miditra, sady any rahateo ny vavahady fidirana ao an-drova. Io Andriamanalimbetsileo io aloha hatreto no fototra niaingana fa Ramanandrovola , dia vinanto araka ny fanambaran’ny andaniny . Ny ankilany kosa anefa , dia mampiseho fa io Ramanandrovola , izay loharano mipoirana io , dia zanaky ny mpanjaka fa tsy vinanto izany [19]. Vao manomboka , dia efa hita sahady ny fisavoritahan’ny tantara , kanefa dia olona iray ihany no niandohan’ny taranaka . Raha ny tombatombana sy ny vinavina , ho nahavelomany : 1725 - 1826 , tany ho any ; izay vanim-potoana nanjakan’Andrianampoinimerina sy Radama I , izany . Mety hitombona io vinavinana io , satria ny mpanjaka Radama , teo amin’ny fanjakany no nanafika an’Ambositra ka nahaleo - monina azy ireo , ka nifindrany tany amin’ny toerana hafa, izay mbola ho resahantsika aoriana ao . Mahakasika ny mpanjaka Andriamanalimbetsileo kosa dia heverina fa niara-nanjaka tamin’Andrianampoinimerina : 1787 - 1810 .
Raha ny tantara anefa no zohina , dia niovaova foko ny tarana-manjaka , faha Ratrimo zanak’i Andrianitanosy dia nataony hoe : « Zafindratrimo » ny azy , ary ny an’i Andriamanalimbetsileo kosa « Zanakimpanalina » fiovana faharoa talohan’i Zafirambo io fa ho hitantsika ny fiovana fahatelo fa araho ny tantara.
Tia fanorona loza tany ny mpanjaka, niady ny telo noho ny dimy izy no tonga Ilaidama , avy taty Imerina mba hanafika an’Ambositra hanitarany ny fanjakany ho iray ( 1758 - 1822 ) [ voka-pikarohan’ny mpanoratra ]. Tokony ho 50 taona , Andriamanalimbetsileo tamin’izany.



61

Niainga avy ao Madiolahatra ny tafika ( Tafik’Imerina io ) izao no hevitr’io anaran-tanàna io fahizay, izay madio no milahatra hiantafika, somary nianantsimo ny andian-tafika , ka tonga teto Ambohimiadana, nojereny ka niadana tokoa ka nilaozany, nandroso nianatsimo ihany , ka tonga teny Maharivo, rehefa tonga tao Maharivo dia nisy naningana ka lasa tany Mahalaina ambanin’ny Volafotsy ny miaramila iray.
Ela ny ela ka tonga nameno 999 , ny iray vao tonga ka lasa arivo ny tafika. Izany no naharaikitra ny tanàna ho Maharivo. Niakandrefana somary nihodina nianatsimo dia tonga teo Fihodinana ( Ambatonorina ).
Hoy Ilaidama : « Aoreno eo ny toerana ». Nataon’Imerina fahirano Ambositra, nanao izay ho afany anefa ireo tafik’Andriamanalimbetsileo, na dia maro aza ny tafik’Ilaidama. Velona ny tifitra teo amin’ireo tafika roa tonta sy ny tora-defona , ary ny kapa famaky ; na ny andaniny Betsileo na ny ankilany Merina dia samy nahitana maty sy naratra avokoa , saingy tsy nitovy ny hery .
Nanaovana aloalo na rarivato ireo miaramila maty an’ady ho fahatsiarovana azy sy mba hamantarana ny fasana andevenana azy ireo. Noho ny fahirano anefa dia noana sy nangetaheta ny tao an-drova ka nisy vehivavy , na
( Ampela ) iray niafinafina nitondra siny mba haka rano no voasambotra ary nentin’izy ireo tany amin’Ilaidama. Tsy resy mihitsy ny mpanjakan’Ambositra raha tsy namboraka ny tsiambaratelo ilay ampela azo sambo - belona. Inona no fady fa tsy zaka , hoy Ilaidama mantsy ilay ampela ? Alaivo ny lambamena sy ny ran’amboa ( alika ) mainty, hoy ilay babo, ana velona, natahotra ny ainy. Rehefa vita izay dia nampanaovin’Ilaidama an’io ampela io ny akanjony ka napetrany teo Ambatonaorina. Tsy hain’i Andriamanalimbetsileo ho vehivavy izy io fa noheveriny ho ilaidama ka hoy izy : « tsy maty ny telo noho ny dimy, ary tsy orana io ( izao ) poa-basy izao hitaika an’Ambositra ». Tamin’izany dia notondroin’ilay ampela , fa io afovoany manao fanorona io ny mpanjaka. Nitifitra Andriamanalimbetsileo ka ilay vehivavy no voa…Resy Ambositra hoy Ilaidama fa namono ny namany ; mba namaly tifitra ny mpanjaka Ilaidama ka voa ny mpanjakan’Ambositra. Nirohotra nibosesika niditra tao an-drova ny tafika, raikitra ny ady, tao ireo nitondra ny andriana , teo anivon’ny kianja , ka nolefonin’ireo tafik’Imerina izy. Nisy ihany ireo tafatsoaka nandositra ary anisan’izany ireo zanaky ny mpanjaka roavavy ; nenjehin’ny miaramila izy ireo ka namahana teo amin’ilay tanàna nahatratrarana azy ka hoy ny miaramila : « Aleonao ve ho maty hoy izy toy izay hanompo ? » Tsy hanompo ny Ambaniandro izahay… ka namahana teo . ary dia novonoin’izy ireo . [20]



62


Io toerana namonoana an’ireo zanak’Andriana roa ireo , no naraikitra ho « Andriamamahana » [ tsy nodikain’ny Merina fahiny saingy navalon’ny tantara ankehitriny] Io tanàna io no nisy ireo ray aman-drenin’ny reny niteraka ny mpanoratra . Ambalamahasoa no eo atsimo andrefan’Andriamamahana aty avaratra atsinanana, iny no hizorana raha ho any an-drova, miainga avy ety Ambanivolafotsy.
Tamin’ny ady nifanaovan’izy roa tonta dia mena ny rà ny renirano tao Mahalaina. Ozon-drazana fahiny ny Merina ary lehilahy sy vehivavy raha tafakatra teo Ambositra fahizay , saingy nihalefy izany noho ny fanambadian’ny taranaka maro nifandimby, satria samy nahazo tso-drano amin’izay vady tiany avokoa ny ankizy rehetra, mbola misy anefa ireo manaja ny firazanana mitovy andrianina. [20]
Tamin’ny fankalazana ny volambetohaka faharoa dia namboarin’ny fanjakana Malagasy ny rovan’Ambositra sy ny fasan’andriana anankiroa ka namindrana ny taolambalon’i Andriamanalimbetsileo sy ny zanany.
Ny Minisitry ny fanolokoloina ny zava-kanto revolisionera , Rtoa Rabesahala Gisèle , no nitokana an’izany ary ankehitriny izy io dia lasa fitehirizana ny rakitry ny andriana sisa.
« Ity ilay vavahady fidirana tokana ao an-drova, misy vatolampy lehibe iray fanaovana fanorona fa hialohavan’io vato io kosa dia misy vato mifanongoa toerana nandevenana an’i Rainihanana , mba hatao famato.

63

Io olona io dia nohosorana ody hatreo amin’ny lohany ka hatreny amin’ny faladiany, avy eo nalevim-belona mba hiarovana ny Merina na ireo foko hafa mety hiaka-dapa, indrindra fa ny fahavalo hisavim-panjakana. Avy ety atsimo no miditra, sady any rahateo ny vavahady fidirana ao an-drova »
Io no fasana nilevenan’ireo andriana nifandimby tao Ambositra.
1.5.3.1 Antampon’ i Vinany [20] = Hitohy , tsy ho ela
--------