E3.1 Ny Politika nampiharina teo anelanelan’ny taona 1220 - 1897 ; tohiny sady farany : Madagasikara ny lasa sy ny ankehitriny (NY Andri-Fara)

E3.1 Ny Politika nampiharina teo anelanelan’ny taona 1220 - 1897
Mahareta kely aloha fa ho mafimafy ny tantara .
Teto Imerina tokoa ve no tena nisehoan’ilay fanjakana te hampanjaka tokana olona iray mba hanjaka ? Toa tsy marina izany , satria niniana nadinoina ny tany ivelan’Antananarivo ; izay efa nanana fanjakana natanjaka ihany .
Ny Betsileo ; Ny Sakalava ary ny Betsimisaraka , izy ireo dia nanana toetra ihany koa hitovy amin’ny teto Imerina , fa mba te hanjaka tokana . Nahery anefa Andrianampoinimerina . Nampivoatra ny fihazakazakin’ny te hanjaka tokana . Izao no fandehan’ny tantara :
- Andriandranolava no nisehoan’ny fanjakana ifanoavana ; ka ny iray manjaka ny iray kosa manoa .
- Rangita sy Rafohy : Nampihatra ilay fanjakana arindra indray fa tsy nanohy izay efa nataon’ny razany teo aloha : “ Ny Alakamisy an’Andriamanelo ary ny zoma an’Andriamananintany ”, izany hoe , manjaka aloha ny zoky vao manjaka ny zandriny . Ny Fanjakana arindra , dia ampifandimbiasana ny mpiray tampo ; ka ny zoky no mitondra fa rehefa lasa izy vao mandimby azy ny zandriny . Ny raiamandreny no tompon’ny teny farany ho an’izay handova fanjakana ; izy ireo ihany koa no mandrindra ny fanjakana.Izay voatendry eo no tsy maintsy eken’ny rehetra .
- Andriantsimitoviaminandriandehibe : Izy no niavian’ilay fitenenana hoe : “ Zandry olona ; fa mahandrasa ny farany , fa lahy lehiretsy ” Andrianjakatsitakatrandriana sy Andrianjakanavalondambo no tiany tenenina tamin’izany . Miandry ny farany ny zandry olona ; mitovy amin’ilay fanambaran’ny andriana Rangita sy Rafohy ihany .
- Andrianjakanavalondambo : Izy ilay niofo ho Andriamasinavalona ; Nanova ny tantara mahakasika ny fandovana ny fanjakana : Nozarainy efatra tamin’ireto zanany sy ny nomeny vohitra iray avy izy ireo ka :
- Andriantsimitoviaminandriandrazaka = Ambohimanga
- Andrianjakanavalomandimby = Antananarivo
- Andriantomponimerina = Ambohidratrimo
- Andrianavalonimerina = Ambohidrabiby
Izany toen-tsaina izany dia namparefo an’Andriamasinavalona ; satria tia zanaka loatra .
- Andriantsimitoviaminandriandrazaka ; izay nanjaka nomen-drainy fahefana tao Ambohimanga , no nahery tamin’izy efatra mirahalahy . Nanomboka teo indray ny fanjakana sy ny fifandovam-panjakana izay tiany handova azy ka ny zanany iray atao hoe ; Andriambelomasina no nandimby azy tao Ambohimanga saingy efa fanjakana tokana kosa Imerina .
139
Rehefa maty izy dia nondimbiasan’ny zanany : Andrianjafinandriamanitra . Manjaka telo nifandimby fanjakana tao Ambohimanga ( 1710 - 1787 ) izany hoe , nahatratra 77 taona be izao .
- Andriambelomasina = Ity mpanjaka tao Ambohimanga ity kosa no niavian’ilay fomba fitenenana hoe : “ Anio tontolo andro an’Andrianjafy ; fa ny farany an-dRamboasalama ” tena nanova ny zava-nisy izany satria tsy nitovy tamin’ny hafatra napetraky Rafohy sy Rangita ny toe-javatra . Iry voalohany dia ny zafikeliny Ramboasalama no tinendriny handimby ny fanjakana aorian’ity zanany . Ity faharoa kosa dia ny zanaka ihany no hifandova . sy ny faminaniany fa : " Ilahifotsy avy amin’ alahamadintany no tompon’ ny farany "
- Andrianampoinimerina = « Ny tontolo andro ho an’Ilaidama , fa ny farany ho an’i Mavo . » . Hita ihany fa na dia nitovy aza ny tenim-panjakana nanafarana ny taranaka ; dia hita fa nanjary fandrika ho azy ny hafatra . Radama dia zanaky ny mpanjaka ary i Mavo kosa dia vinanto ; kanefa handova fanjakana . Ho hitantsika ao aoriana kely ny vokatr’io hafatra io .
- Radama Voalohany = Tsy nanafatra izay handimby azy saingy hita taratra fa nisy tiany hampanjakaina ihany ka ny tandapa no nanova ny hafatra .
- Ranavalona voalohany = Toraka izany koa , efa nisy ny olona hampanjakaina dia ny zanany . Nampisy lonilony tamin’ireo tandapa ihany koa izany .
- Radama II = Tsy namela hafatra ; saingy ny Praiminisitra no nisalovana izay tokony hanjaka .
- Rasoherina = Ny Praiminisitra no nanana fahefana izay tiany hanjaka .
- Ranavalona faharoa = Tsy nisy hafatra ny amin’izay handova ny fanjakana .
- Ranavalona fahatelo = Nanaraka ny teo aloha ; kanefa hita ihany fa niodikodina teo ny fifandovam-pahefana sy ny fiandrianana .
E3.2 Ny Zava-nanahirana teo amin’ny fitondram-panjakana .
Aleo aloha isika hijery ity tetiarana ity ; mialoha ny hamakafakantsika ny tantara .
140
Nomeko mialoha moa io tetiarana io , fa ilaintsika foana ; mba hitondra antsika amin’ny fikarohana.
Raha tsiahivina, dia fanjakana iray tsy mivaky Imerina hatramin’ny nanjakan-dRalambo , teo anelanelan’ny taona = 1575 - 1610 ; ka hatramin’ ny nanjakan’ny mpanjaka Andriamasinavalona. Nozarain’ Andriamasinavalona tamin’ ny zanany efa-dahy ny faritry ny fanjakany ka nisy fanjakana efatra lehibe teto Imerina ; dia teo Antananarivo ; Ambohidrabiby ; Ambohimanga sy Ambohidratrimo izany , izay samy nanana ny renivohiny avy. Nifandrafy ireo fanjakana merina efatra ireo ; ka voatelin’ny fanjakan’ Ambohimanga ny tao Ambohidrabiby , ka telo sisa ; dia ny fanjakan’ Ambohimanga ; ny fanjakan’ Imerinatsimo izay nanana an’ Antananarivo ho renivohiny ary ny fanjakan’ Ambohidratrimo. Ireo fanjakana merina ireo nohodidinin’ireo fanjakana tsy merina dia ny fanjakan’ Anjozorobe tao avaratra sy avaratra atsinanana, ny fanjakan’ Andratsay tao atsimo, ireo fanjakan’ ny Bezanozano tao atsinanana, ny fanjakan’Imamo tao andrefana atsimo ary ny fanjakan’ i Vonizongo tao andrefana avaratra. Na dia niadiady aza ireo fanjakana merina telo ireo ; dia tsy nisara - mianakavy , fa nifanambady ny ankohonan’ ireo mpanjaka tao amin’ izy ireo mba hitazomana ny hasin-drazana sy ny fihavanana.
Fony Andriambelomasina nahazo ny fanjakana = 1730 - 1760 no nanjaka teo Ambohimanga, dia nisy fifanatonana teo amin’ ny fanjakany sy ny fanjakan’Anjozorobe izay marihina fa tsy isan’ ny fanjakana merina sy nanana an’Andriamiharamanjaka ho mpanjakany.
Tamin'ireo zanany am-polony maro dia akaikin' ny fon' Andriambelomasina kokoa Andrianjafy zanany lahimatoa sy Ranavalonandriambelomasina zanany vavimatoa. Koa nomen' Andriambelomasina ho vadin’ Andriamiharamanjaka , Ranavalonandriambelomasina mba hitandrovana ny fahalemana amin’ ny fanjakana roa tonta ary hiatrehana ny ady amin’ ny fanjakan’ Imerinatsimo sy Ambohidratrimo. Vadikely anefa Ranavalonandriambelomasina satria Andriamiharamanjaka efa nanana vadibe talohan’ izany.
Nanaraka sy nitoetra tamin’ Andriamiharamanjaka vadiny tany Anjozorobe Ranavalonandriambelomasina ary nitoe - jaza taminy. Rehefa akaiky ny andro hahaterahany dia nanainga Ranavalonandriambelomasina hiteraka any amin’ny ray aman-dreniny eny Ambohimanga. Saingy teny an-dalana, raha mbola tsy tafavoaka ny fanjakan’Andriamiharamanjaka akory dia nihetsi-jaza Ranavalonandriambelomasina ary niteraka teo an-dalana. Ikaloy no niantsoana io toerana niterahany io ary Andrianampoinimerina ilay zaza naterany. Arak’izany, io andriana Andriamiharamanjaka mpanjakan’Anjozorobe io no rain’Andrianampoinimerina. Manila zanak’Anjozorobe avy amin’ny rainy ary manila merina avy amin’ny reniny Andrianampoinimerina fa tsy merina madio akory.

141

Marihina anefa fa Andriamiharamanjaka dia manila ihany koa satria isan'ireo razambeny sy razan'andriana nanjaka tamin'ny faritr'Anjozorobe dia ireo Andriamamilaza sy Andriandoriamanjaka izay samy niainga avy eo Ambohidrabiby ary tarana-dRabiby no niverina nankany Anjozorobe.
*Faha Ramboasalama :
Manodidina ny taona 1720 - 1730 ny taona nahaterahan’ Andrianampoinimerina satria i Mayeur, frantsay nivahiny tao amin’ ny fanjakan’ Andratsay ny taona 1777, dia nirakitra tamin’ ny diariny ny filazan’ ny olona nohadihadiany fa Andrianampoinimerina mpanjakan’ Ambohimanga dia antidahy. Raha apetraka ary fa efa antidahy Andrianampoinimerina tamin’ny taona 1777 nanoratan’ i Mayeur dia efa mahatratra 50 taona farafahakeliny Andrianampoinimerina tamin’ ny taona 1777. Vava Alahamady amin’ ny volana Alahamady kosa no voalazan’ny lovantsofina fa andro nahaterahany.
Tsy azo sary Andrianampoinimerina satria norarany tsy hiakatra an’Imerina ny vahiny. Ny lovantsofina anefa dia mitazona fa lehilahy fohy fa tsy lava Andrianampoinimerina. Araka ny filazan’ireo mpitazona tantara momba ny fandrian’ Andrianampoinimerina ao amin’ny lapany atao hoe " Mahandrihono " ao amin’ ny rovan’ Ambohimanga dia sahabo ho 1,45 m ny halavan’ Andrianampoinimerina. Ary farany, i Mayeur dia nanoratra tamin’ ny taona 1777 tao amin’ ny diariny fa araka ny notaterina taminy dia fohy Andrianampoinimerina mpanjakan’ Ambohimanga. Momba ny fihodirany dia tsisy sary ahafahana mamantatra izany. "Ilahifotsy" anefa no niantsoan’ Andriambelomasina raibeny azy. Midika izany fa fotsy fihodirana na mazava hoditra Andrianampoinimerina. Mbola ny hafa-draibeny manao hoe :
" Ilahifotsy avy amin’ alahamaditany no tompon’ ny farany " no nentiny nandresy lahatra ny vahoakan’ Ambohimanga raha naka ny fanjakana tao Ambohimanga Andrianampoinimerina satria mantsy mitovy volonkoditra sy fiaviana amin’ny voalazan’Andriambelomasina izy , fa raha tsy fotsy izy no tsy avy amin’ny alahamaditany dia ho mpisandoka fotsiny ihany . Manaraka izany,
Tsiahivina ny hafatr’ Andriambelomasina fony fahavelony fa rehefa nodimandry izy dia Andrianjafy no manjaka ary aorian’ Andrianjafy kosa dia Ilahifotsy avy amin’ Alahamaditany zafikeliny no manjaka. Nankato tanteraka ny hafa-drainy Andrianjafy fony izy nihevitra fa momba izy, koa nankininy tamin’ ireo loholona teo Ambohimanga ny fitaizana an’ Andrianampoinimerina nandrandrainy handimby azy rahatrizay. Tato aoriana anefa dia niteraka an-dRalaitokana i Andrianjafy ka novoriny ny vahoaka ary nilazany fa Ralaitokana no hanjaka aoriany. Tezitra tamin’ Andrianjafy ireo loholon’ Ambohimanga izay efa nifankahazo am-po tamin’ Andrianampoinimerina. Nohararaotin’ ireo loholona ireo ny tsy nahateo Ambohimanga an’ Andrianjafy hanandratany ho mpanjaka an’ Andrianampoinimerina sy hakana ny fon’ Ambohidrabiby sy ny vohitra miaraka aminy.
142
Koa nandefa iraka teroa Ambohidrabiby Andrianampoinimerina handresy lahatra an' Ambohidrabiby sy ny vohitra manodidina hiandany aminy sy haka lamba jaky tenomin' Andriandoriamanjaka hotafiany amin' ny fanandratana azy ho mpanjaka. Tsy nanaiky Ambohidrabiby raha tsy natao Menabe sy tsy alaim-bodihena koa noeken' Andrianampoinimerina izany. Ny Andriandoriamanjaka kosa nampitondra lamba jaky ireo irak' Andrianampoinimerina mba hatafy ity farany ho mariky ny maha mpanjaka azy. Vao tafiditra teo Ambohimanga ireo iraka dia nasain’ ny loholon’ Ambohimanga nohidiana ny vavahadin’ Ambohimanga ary natafin’ izy ireo an’ Andrianampoinimerina ny jaky noentin’ ireo iraka sady napetrak’ izy ireo miaraka amin’ny mpanotrona maro teo Ambatomiatendro Andrianampoinimerina ary natao fararano ny fanapoahana basy sy dobok’ aponga sy sodina. Teny an-dalana hody ho any Ambohimanga Andrianjafy no nilazana fa efa natsangan’ Ambohimanga ho mpanjaka Andrianampoinimerina. Tsy nino izany izy fa niroso hatrany ny diany ka afaka an’ Ambohitrandriamanjaka izy no nahatazana an’ Andrianampoinimerina eroa Ambatomiatendro miavaka amin’ ny jaky tinafiny izay mbola mazava loko tsara satria vaovao ka fantatr’ Andrianjafy fa efa lasan’ Andrianampoinimerina Ambohimanga ary Ambohidrabiby koa. Hany hery, nitodi-doha nankeny amin’ ny lafin-kavany eny Ilafy Andrianjafy no nanozona an’ Ambohimanga.
Niezaka nampiray ny tany nanjakany :
Araka izany, tamin’ Ambohimanga sy ny manodidina no nanjaka Andrianampoinimerina. Ambohidrabiby sy ny vohitra miaraka aminy moa dia nanaiky niandany taminy rehefa nataony tsy alaim-bodihena sy menabe. Ilafy sy Andrianjafy kosa mbola nanohitra azy ka niadiany ka resiny. Natambany ho tokon’ Avaradrano, zokin’ Imerina 6 toko ireo.
Tsy fantatra marina ny taona nanombohan’ Andrianampoinimerina nanjaka tao Ambohimanga fa efa talohan’ ny taona 1777 nivahinianan’ i Mayeur tao Andratsay izany ka hatramin’ ny taona 1787.
Rehefa izany, na dia teo aza ny fifamitranam-pihavanana nifanaovan’ izy sy havany dia ny andriana Andrianamboatsimarofy mpanjakan’ Imerinatsimo tamin’ ny fanambadiana dia ady no niafaran’ izy roalahy ka resy sy nandositra any Imamo Andrianamboatsimarofy , fa tato aoriana izy vao nafindra nafenina tao Antsahadinta.
Nozarain’ Andrianampoinimerina ho toko roa Imerinatsimo mba tsy hatanjaka intsony, dia tokon’ny Vakinisisaony sy tokon’Ambodirano ka nalainy vady ny maro tamin’ny Zanak’andriana teo Alasora ka nisy napetrany teo Antsahadinta fa izy kosa nanao lapa hitoerany teo Antananarivo.

143
Fanitarana ny fanjakana :
Rehefa izany, dia nanoa an’ Andrianampoinimerina ny fanjakan’ Ambohidratrimo izay nanolotra an-dRambolamasoandro ho vadiny ka nataony ho toko iray ; dia Marovatana izany. Ary ny fanjakana madinika maro tamin’ ny tany atsinanan’ Ambohimalaza dia nanoa azy ; na dia nanohitra mafy azy aza ny tao Ambatomanga ka lasany hatramin’ ny fanjakana bezanozano amin’ ny faritry Mantasoa. Nataony isan’ Avaradrano ireo fa tato aoriana vao natao ho Vakiniadiana. Rehefa izany dia nitarin’ Andrianampoinimerina miakandrefana ny fanjakany ka nanoa azy ny fanjakan’ Imamo, izay nataony isan’ ny tokon’ Ambodirano. Nanoa koa ny fanjakan’ i Vonizongo ka nataony toko iray dia Vonizongo.
Rehefa izany dia nitariny nianatsimo ny fanjakany ka nanoa azy mora foana Andriamanalinibetsileo mpanjakan’ Andratsay.
Dia nitariny nianatsimo amin’ ny Betsileo ny fanjakany ka Ilaidama izay vao 20 taona monja no nasainy nitaritafika ka resy i Rivoekembahoaka mpanjakan’ i Fisakàna sy Andrinaompanalina mpanjakan’ Ambositra Sahasomangana.
Nanoa azy Andrianantara mpanjakan’ny Manandriana sy Andriamanalina III izay mpanjakan’ Isandra sy Raonimpanarivotomponony mpanjakan’ i Lalazana sy Andriambavizanaka mpanjakan’ i Lalangina sy Rarivoarindrano mpanjakan’ i Arindrano. Natambany ho tokon’ ny Vakinankaratra ireo fanjakan’ Andratsay sy Betsileo. Mbola navelany hitondra ny anaram-boninahitra mpanjaka anefa ireo mpanjaka nanoa fa Radama I no nilaza tany Fianarantsoa fa tsisy mpanjaka intsony amin’ ny fanjakany eto Madagasikara afa-tsy izy ihany fa zanak’andriana no anaram-boninahitra isaloran’ireo mpanjaka nanoa azy. Nandritra izany, ny fanjakan’ Anjozorobe dia efa ireo zanaky ny vadiben’ Andriamiharamanjaka no nanjaka tao ; ary izy ireo tsy nety nanoa an’ Andrianampoinimerina koa notafihan’ ito farany izy ireo ka lasany ny ampahany amin’ ny faritry ny fanjakan’ Anjozorobe ka nataony ho isan’ Avaradrano. Tsy fantatra mazava anefa ny sisin-tany amin’ ny fanjakany sy ny fanjakan’ Anjozorobe fa dia namporisihiny ny vahoakany hianavaratra mihoatra ny reniranon' i Mananara araka izay tratra.
Vokatry ny fanitaram-panjakana :
Arak’izany, niainga tamin’ny faritra kely indrindra Andrianampoinimerina ka tonga lehibe indrindra ny fanjakany, ary izy no mpanjaka voalohany nahatafaray ny fanjakana merina hatramin’ny andro nizaran’Andriamasinavalona izany ho fanjakana efatra. Nataony enin-toko Imerina. Raha tsiahivina dia talohan’ny taona 1787 ; ary efa talohan’ny taona 1777 ; no efa mpanjakan’Ambohimanga Andrianampoinimerina ary teo ny renivohitry ny fanjakany nisy ny lapany natao hoe Mahandrinono.

144
Tamin’izany, ny andriana fito toko dia tsy mba nomeny zaratany teo Ambohimanga satria tsy noeken’ Ambohimanga izany, fa dia ireo terak’Ambohimanga na andriana na hova na mainty efa tompontany teo ihany sy ireo olona avy amin’ny lafy valo nampiakarin’Andrianampoinimerina taty Imerina dia ireo mpanandro na ny mpisikidin’andriana sy ny ombiasa sy ny mpiambin’andriana ary ny vady amanjanak’Andrianampoinimerina no nonina teo Ambohimanga.
Ny taona 1787 ka hatramin’ny taona 1810 kosa no namoriany an’Imerina sy nampanekeny ireo fanjakana maro hafa ka ny rovan’Antananarivo no renivohitry ny fanjakany izay nisy ny lapany atao hoe " Mahitsielafanjaka ". Ireo tranokotona nitoeran’ny ankohonana sy fianakaviana akaiky an’Andrianampoinimerina no nanodidina ny lapa tao androvan’Antananarivo. .
Teroa ambany avaratry ny rova kosa, manodidina an’Andohalo dia nisy faritra nohodidinin’ny hadivory ka fianakaviana notsongainy avy amin’Andriatompokoindrindra; Andriandranando; Andrianamboninolona;
Andriamasinavalona; Andriandoriamanjaka; Raberanto ary Zazamarolahy no namponeniny tamin’izany faritra voahodidina hadivory izany. Teo atsimon’ny rova kosa no nametrahany ny Voromahery mpiambina azy. Tsy noekeny hisy loholona hova sy mpanandro sy mpimasy nonina teo akaikin’ny rovan’Antananarivo. Fa ny sisa amin’ny andriana sy hova ary mainty enin-dreny amin’Imerina enin-toko dia samy nomeny zaratany saingy ivelan’Andohalo sy tamin’ny faritra manodidina ny vohitr’Antananarivo azon’izy ireo honenana. Izany fizaran-tany izany no tsy itovizan’Antananarivo sy Ambohimanga.
Aza adino na odian-tsy fantatra fa tsy Andrianampoinimerina akory no nilaza voalohany ny hoe : “ Efa nomen’Andriamanitra ahy ity Nosy ity ” ; fa ny mpanjakan’Imerina atao hoe, Andriamasinavalona . Nosy ! izay midika fa voadidina ranomasina izany . Efa nilaza ihany koa fa mpanjaka tokana teto madagasikara ; raha iny nahavita ny sorona saika hatao i Trimofoloalina . Ilay taranaka nandova an’Ambohimanga ; dia Andrianampoinimerina kosa no niteny hoe : “ Ny ranomasina no vala-parihiko ”. Midika ho Nosy izany . Samy tsy nisy nahita ny ivelan’Antananarivo anefa ireo mpanjaka roa ireo . Ahoana ary no naminavinany fa voadidina ranomasina anie ity tany onenany ity ?
Tonga tao an-tsain’ity mpanjaka lalin-tsaina ity ny hoe : “ Ny ranomasina no vala-parihako ”. Ny heviny dia izao. Te hanitatra ny fanjakany izy, lehilahy tsy mbola nahita ranomasina akory, kanefa azo inoana fa ireo avy any amoron-tsiraka no nampahafantatra azy izany , dia ireo Ombiasa Antaimoro namany . Ady anefa vao nahatsangana an’izany. Nasiany aloha Antananarivo ka azony. Avy eo nitodika tamin’ireo faritra enin-toko : Avaradrano, Ambodirano, Vakinankaratra, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo indray ny tolona .

145

Tao anatiny taona ( 1788 - 1794 ) , izay naharitra 6 taona.
42 taona izy raha vao nanomboka nanjaka , ary naharitra 23 taona ny fanjakany ary nolaniany tamin’ny ady izany . Mba hamoriany izay fanjakana tiany ho azy . Fito taona garangidina no namoriany an’Avaradrano fotsiny vao nanoa azy. Namantana toe-javatra sarotra Andrianampoinimerina noho ny fanjakana niverina nitsitokotoko, noho ny ady an-trano izay nataon’ireo mpandova , ny fanjakan’Andriamasinavalona , izay efa nanjaka tokana teto Antananarivo, fa nizara ho efatra ny fanjakana tamin’ireo zanany. Nanjakan’ny herisetra sy ny fanjakan’ny mahery, niseho ny tsy fahandriampahalemana, ny halatra sy ny halatr’olona izay tena nanjaka tokoa, ny fanararaotana samihafa ataon’ireo be sandry.
Tsy vitan’ny kabary fotsiny fotsiny ny famoriana ny fanjakana nitsitokotoko teo aloha mbamin’ny fampajariana ireo rafitra vaovao napetraka hankatoavina, mba hisian’ny fiaraha-monina mandry fahalemana. Ady amam-basy sy lefona no nifamelezana. Ny ady tamin’Antananarivo sy Ambohidradrimo ary ny tao Ambohijoky no tena nalaza, ankoatra an’Avaradrano. Avy eo ny ady nifaovany , tamin’ny Betsileo, tao Ifandana, ilay vohitra nanan-tantara , fa nahatonga ny olona 3000 tany ho any hamono tena tsy nanaiky ny hanompo ny Merina na hilavo lefona. Ady no namoriana izao firenena izao
• L’organisation du Gouvernement d’Andrianampoinimerina :
[ Andrianampoinimerina , no Mpanjaka : Niainga avy any aminy avokoa ny baiko rehetra. nandalo teo ambany : « Gouverne directement avec les Vadin-tany, Le Menabe, Imerina Domaine Royal » sy ny Confie aux nobles les Menakely, hors de l’Imerina. Ny fahefan’ireo kosa dia ny : » Tous deux sont divisés en Fokontany, dont les habitants le Fokonolona.]
• Fikomiana Faha Andrianampoinimerina :
Rabodolahy sy Rakotovahiny , rahalahiny dia nikomy tamin’Andrianampoinimerina rainy satria , tsy nety nanatanteraka ny teniny raha nasainy haka ny tany izy nohon’ny fahafantarany fa Radama no hampanjakaina ; fa tsy izy lahimatoa ; kanefa izy dia zaza natsangana . Novonoina noho izy nikasa handatsaka ny ain’ny mpanjaka rainy sy Radama . Ny fokon’ny Zafinandriamamy , izay nanampy an-dRabodolahy ; dia novonoina , ary izy kosa nalevina tao Ambohimanatrika .
Rafaravavinandriambelomasina ; dia rahavavin-dRabodonimerina izay niteraka an-dRabodolahy sy Rakotovahiny . Tsy niteraka mantsy Rabodinimerina vadin’Andrianampoinimerina ka natsangany izy mirahalahy .
Ny Fikomiana nataon-dRamavolahy , izay zaza hafa reny ; satria nialona an-dRadama ; izay hampanjakaina . Ary novonoin’ny mpanjaka izy ireo na dia zanany aza .

146

Niamboho Andrianampoinimerina ka nalevina ao amin’ny tranomasina ao Mahandrihono , avaratr’Andriambelomasina ao Ambohimanga.. 65 taona izy vao maty. [ Tamin’ny Taona 1774, dia tonga teto Benyowski, ilay mpijiri-pahefana ka nisandoka ho Emperoran’i Madagasikara. Nitady fanampiana hatraiza, hatraiza fa tsy nahazo na tany Angletera na tany Etazonia. Maty nahantra ity nilaza ho Mpanjakan’ny Mpanjaka teto Madagasikara ity .]
*Fiokona tsy namoizana aina : Tena tsy nahafaty tokoa , raha ny zava-nisy teo amin’ny fitondran’Andrianampoinimerina no resahana . Fiokona saika hampanjaka ny zanak’andriana Rapoenty; fa tsy Ilaidama . Tena tsy fantatra hoe , iza tao an-dapa no te hampanjaka azy ; ary zanak’iza ihany koa ity hampanjakaina ity ; fa ny hany tsilion-tsofina nivoaka ka tonga tao an-dapa , no nandrenesana fa misy te hampanjaka ity andriambavy ity . Tsy novonoina izy ary tsy nokasihana ihany koa . Tsy fantatra ihany koa ny antony , satria ny andriana dia tsy namela mahazo ireo izay misavi-panjakana ; na ireo izay manohitra ny hafatra nataony ka napetrany ho an’ireo andriana tsy manjaka . Natao sesitany tao Mamoriarivo , etsy Talata volonondry izy ary maty nahantra tao .
*Faha Radamalahimanjaka :
Rehefa hitany Rasalimo , zanaky Ramitraho mpanjakan’ny Menabe fa ho sarotra ny raharaha sy ho mafy ny ady, dia nanaiky ho vadin-dRadama izy.Ary nivitrana ny ady sy ny fifanolanana. Vita ny fihavanana, iray ny fanjakana.
Anankiray tena nanamafy orina ny fahefany sy ny tanjany ara-miaramila, dia ny fananany an’ilay Frantsay iray atao hoe Robin, saingy ilay Anglisy roalahy atao hoe Brady sy Hastie , no tena nanampy azy betsaka teo amin’ny fanofanana ny miaramila. Radama rainy no nanaiky ny tsy hamarinana ny andevo intsony, rehefa nifanaraka tamin’ny Anglisy, fito taona taty aorian’ny nanjakany ( 1810 - 1817 ).
Izy no azo lazaina fa vavahadin-tsaina voalohany ny amin’izay hanoratana ny teny Malagasy, ny taona ( 1823 ). Nandroso ny fanjakany satria tapitra nanaiky azy avokoa ny foko lehibe sasany, indrindra fa Jéan Rene, mpanjakan’ ny Betsimisaraka.
Raha tsiahivina ny fomba hentitra, nanapahan-dRadama rainy ny fomba hanoratana ny teny Malagasy dia toy izao ny tantara. Novoriany tao an-dapa aloha ny solon-tenan’ny Anglisy sy ny Frantsay. Nanambara ary ny mpanjaka fa izy dia efa nahay ny fomba fanoratra amin’ny Sorabe , avy tamin’ireo Antaimoro, nandova ny fanandroana Arabo. Tsy ho amin’izany anefa no tiany hanoratana ny teny Malagasy fa iriany mba ho amin’ny teny latina.
Rehefa hitan’iretsy fa tsy nahazo nahodina ny mpanjaka dia izao no nekena: Ny fanononana ny zanatsoratra dia vakiana sy soratana amin’ny teny Frantsay ho : a, e, i, y, ary ny O dia tononina sy soratana amin’izao endriny izao na dia OU sy Ô aza no fiheverana azy.

147
Ny renitsoratra kosa dia amin’ny fomba fanononana sy fanoratana Anglisy ary tsy misy : c, q, w. Ny 23 Martsa 1823 izany fanambarana lehibe izany, ary nakatoavina.[ Marihana fa efa nahay niteny tamin’ny fomba fiteniny ny Malagasy fa tsy nahay nanoratra].
Nanomboka teo ny fifanolanana. [ Ny Taona 1722 no niditra teto Madagasikara ny Frantsay ary nanomboka tamin’ny 1822 , no efa namahatra sy nanao manda tao Foulpointe Mahavelona ny Fanjakana Malagasy .]
Ny taona 1817 no vita lalan-tany migodana : Antananarivo mankany Toamasina , ary Hastie no Goverinora Anglisy tao . M.Pye no Masoivoho Anglisy tao Toamasina ny taona 1817 . Hastie ihany koa no nampiditra ny Kalesy tarihan-tsoavaly teto Madagasikara voalohany ary nampianatra an-dRadama I , nitangina izany . Maty Ratsiateny ( 1821 ) rehefa nanafika an’ ny Midongy , ka nosoloina an’Andriampozehana X voninahitra .
1. Tsiaribika IX voninahitra izay saika hampanjaka an-dRaketaka , zanaky Rasalimo sy Radama I , na Rakotobe , zanak’Anabavin-dRadama I .
Nidiany tao anatiny ny vavahady vao maty Radama I, nibosesehan’Andriambola na Andriambavola sy Raberesaka ny vavahady ka vakiny ihany ary nafatotra izy roalahy . Radama I, mbola tao amin’ny tranovola ny razany ary Ranavalona I, kosa nafindra tao amin’ny Masoandro . Nohelohina izy roalahy fa nanangana andriana hafa sy nanda ary nanova ny tenin’Andrianamponimerina tanteraka ka dia novonoina tao Ambohipotsy i Manantsimijay ary Tsiaribika kosa tao an-dRova ihany .
1820 : Nisehoan’ny miaramila voalohany ka ny zanakin’ny mpanan-karena ihany no nalaina hanao izany . Atoa Brady sy Caren no nisehoan’izany . 50 no isany teo aloha vao niakatra 1000 ; Tafakatra 14.210 ny isan’ny Miaramila raha 1000 izany tany am-boalohany. ka ny manan-katao ihany aloha no nalaina , izay vao ny Ambaniandro , ka ny faka azy fahiny dia toy izao : Raha 4 dia Roa no alaina , raha 2 dia iray no alaina , ka ny matanjaka sy ny mahery ary ny fetsy no tazonina ho miaramila , ka teo Sahafa no orimbato voalohany . Toy izao no Dingana faha Radama I :
Sori-dany : Soritana , handeha no heviny
Miara-mila : Samy mitady samy Mandeha [ Mbola notazomina izy io ankehitriny]
Nataon’ny Mpanjaka Goverinora tao Foulpointe Rafaralahy Andriantiana izay zaodahin-dRadama I . Nirahin’ny Mpanjaka indray i Jéne Réne sy Ratefinanahary, handamin-draharaha tany atsimon’i Toamasina sy Mananjary Pangalana. [ i Fisa no rahalahin’i Jéan Réne, izay nanapaka tao Ivondro, tena ratsy fanahy izy, i Printsy Coroller, izay zanak’anabavin’i Jéan Réne , dia mpiara miasa tamin’ny Mpanjaka Radama I. Marihana fa i Jéan Réne , dia Frantsay ny rainy ary Tanosy Mahafaly ny reniny.]

148
Nandefa taratasy tany amin’i Baron P.B.Portal, direkteran’ny Kolonia tamin’ny 2 May 1817 ny tompon’andraikitra Frantsay teto, manao hoe : « Efa tonga sady mety ny fotoana hakantsika indray an’i Madagasikara, araka ny tetika novolavolaintsika matetika nefa natao an-tsirambina hatramin’izao ». Sir R.J Farquhar , izay Governoran’i Maurice dia niady mafy mba hahazoana an’i Madagasikara ho an’i Angletera. Teo amin’ny varotr’olona dia lalam-barotra nandritra ny 120 Taona nahazoan-dRadama I, tombony tokoa satria nahazoany Vola Folo na 12,50 Ia tamin’ny taona tsy tsaroana. Nomena an’i Frantsa indray anefa i Madagasikara sy Sainte Marie ary i Tintinque sy Fort Dauphin ka tsy faly noho izany i R.J Farquhar ; noho ny politikan i Angletera io izay tsy nanaja ny fanekena tamin’ny 30 May 1814.
Tonga teto indray ny Kapiteny Le Sage, niaraka tamin’ny Miaramila 30, ho fanamafisana ny fihavanana no natao ary tanteraka ny tetika nataon’i Hastie, satria Mpanjaka liam-pandrosoana Radama. Izany dia ho fanafoana tanteraka ny varotr’olona.
Lasa tamin’ny 05 Febroary 1817 i Le Sage ary najanony teto i Brady hampianatra ny Tafika. Tonga indray i James Hastie, nalefa tany Maurice ny Printsy Ratafika sy Rahovy .
Nandimby an’i R.J Farquhar ny Jeneraly Hall .
Manandaza : Rasatranabo IX voninahitra . 1825
Niodina tamin-dRadama I , ireto tanàna ireto : Ambatomanga , Ambositra ary Kiririoka . Somary sahirana izy nandamina azy ireo .
*Faha Ranavalona Voalohany :
Mbola tao anaty fanjakany ity mpanjaka lozabe ity no niseho lany tany amin’ny fahaterany tany ny ady fahefana ny amin’izay handova azy eo amin’ny fiketrahana ny fanjakana . Fony vao hanjaka mantsy izy dia nipoitra ny olana isan-karazany ny momba izay hisolo an-dRadama . Ny 01 Aogositra 1828 i Mavo , izay vadin-dRadama , no nisora-tena ho mpanjaka niaraka tamin’ireo manamboninahitra nampanjaka azy, izay nambaran’izy ireo fa nolazain’Andrianampoinimerina. Ary niova anarana ho Ranavalomanjaka. [ Io ilay voalazako tery aloha ; fa hiteraka olona ] Mena midorehatra, misy sary satroboninahitra ary soratra hoe: R.M na Ranavalomanjaka , ny saina Malagasy. Mpanjakavavy lian-dra satria tapitra novonoina avokoa ny havam-badiny rehetra izay mety hanohitohina ny fiandrianam-pirenena . Novonoiny ary Ramananolona tao Fort Dauphin, Rafaralahy Andriatiana tany Foulpointe, Ratefinanahary tao Ambatomanga, afa tsy Ramanetaka ; izay nitsoaka tany Kaomoro ( Mayotte ) sy ny fianakaviany ary nanjaka tao , ary mbola misy taranany any mandraka izao. Raketaka zanaky Radama tamin-dRasalimo . Anankiray nijaly sy nitondra faisana tamin’ny mpanjaka ny rafozany Rambolamasoandro , izay nahitany Radama masoandro.


149
Ny 02 Aogositra 1828 , dia noraisina maizimazina tao an-tranony, Rakotobe ary nentina nahohoka tao Imarohoho, atsinanan’Ambohipotsy, satria izy no voatendrin’ny Mpanjaka Radama hadimby azy. Sarotiny tamin’ny fiandrianam-pirenena noho ny hevi-diso nataon’ny mpanolotsainy ; kanefa hita fa tena marina ihany, nandroaka ny vahiny rehetra afa tsy izay nankasitrahany.
Nanomboka teo amin’ity mpanjaka ity ny asan’ny praiminisitra ary ny taranak’Andriantsilavo izay nampanjaka an’Andrianampoinimerina . Avy amin’ny Tsimahafotsy. Raimahamay no mpitaiza andriana tamin’izany, nandimby azy Rainiharo. Azo nambara fa nisy fandrosoana ihany ; na dia maizin-tsaina aza ity mpanjaka ity, nanampy azy betsaka tamin’izany ny Frantsay iray atao hoe, Jean Laborde , ny 03 May 1832 , mpanao taozavatra sy mpandrafitra ary mpano trano sy mari-trano ihany koa izy. Tany Mantasoa Soatsimanampiovana no nananganany ny fandrendreham-by, fanaovan-tsavony, nampanao fefiloha, fambolena. Tsy irery anefa izay fa nanampy azy tamin’izany De Lastelle . Tsy mba noroahan’ny mpanjaka izy mirahalahy ireo.
- Nampiditra voalohany ny Gazela , teto Antananarivo
- Nanao sy nandrafitra ny lapa tao Manjakamiadana
- Nanao ny fasan’ny Praiminisitra tao Isoraka, any Rainiharo sy ny taranany
Nikomy taminy indray ny Sakalava ary nitady fiarovana tamin’i Frantsa. Ny Amiral De Hell no namaly ny antso ary ho tambin’izany dia nomen’i Bety, mpanjakany i Nosy be. Efa nahazo ny morontsiraka andrefana sy ilany atsimo atsinanana ny tafika Frantsay. Mafy ny ady tany an-tsakalava, natao andevo ny resy. Nalefan’ny mpanjakan’i Frantsa, Charles X, ny Capitaine Gourbeyre ny taona 1829 hanafika an’i Madagasikara, mbola notohizan’i Louis Philippe, mpanjaka vaovao , tany Frantsa ny ady. Nasian’i Angletera sy Frantsa baomba ny tany Toamasina ny taona 1845. Nirahin’ny Frantsay teto ny Amiral Romain De Fosses. Nihemotra anefa ny mpanafika ary notapahan’ny hova avokoa ny lohan’izy ireo ka narantirantiny tany amoron-tsiraka avokoa.
Nitady hanongana azy Rakoto zanany noho ny hevi-petsin’i Lambert, mpivarotra Frantsay namany. Nosoloana an-dRainijohary ny Praiminisitra.
Mafy dia mafy ny Antoko mpifikitra tamin’ny nentin-drazana izay nifandimbiasan’ireo mpitaiza andriana ka nandray ny toeran’ny Praiministra
( Ranimahamay, Rainiharo, Rainijohary ). Nipoaka nandritra ny 26 taona
( 1835 - 1861 ) ny fanenjehana ny kristiana .
Tonga teto ny Capitaine Gourbeyre . Andriamihaja no nanao ny fanelanelanana fa an’i Malagasy i Madagasikara, ary tsy refesi-mandidy amin’izany Mpanjaka.
Dr Lyall no solon’i Hastie , tsy noraisin’ny Mpanjaka. Hoy izy
“ Radama izay nifanaiky tamin’i Anglisy efa maty, anefa kosa izaho Ranavalomanjaka dia tsy mba mifanaiky amim-bazaha ”.

150
Nitombo fahasiahana ny mpanjaka noho ny fahaterany, nitady hevitra hanampiana ny olona na ny ambanilanitra Rakotoseheno ; saingy tsy sahy fa natahotra. Nitombo marobe ny maty novonoina na teo amin’ny kristiana izany na teo amin’ireo mpikomy na ny mpangalatra.
Nanana andevo maro dia maro Masombika ny Fanjakana Malagasy tamin’ny fotoan’androny. Nalefan’ny Mpanjaka ho Ambasadaoro tany Angletera Ramanakoraisina; Ramena; Andriantsitohaina; Andriantseheno ; Raharolahy ; Rasatranabo, Razedaoro mpanompo, ny 04 Jona 1836.
Nanoratra toy izao ny Mpanjaka, hoan’ny Mpanjakan’i Angletera Guillume IV : “ Izaho tsy nandray ireo zavatra fanomezanareo an-dRadama I, tsy hasosorako na hatezerako anefa, fa raha ny fihavanana no vidim-bola amin-karena, ary ny fanomezana no atao hahatamana ahy. Izao tsy nandray izany, ary izay zavatra anananay ka tsy anananareo dia azonareo vidiana eto aminay, ary izay anananareo ka tsy misy ato aminay dia vidianay aminareo ”. Manambara hampom-po izany teny izany ary azo nohamarinina ny fahamarinany ankehitriny. Natao sesitany i Laborde , tamin’ny 19 Jolay 1853, ary noravan’ny olona i Mantasoa Soatsimanampiovana. Nijaly mantsy ny vahoaka satria asa fanompoana no natao, ka naharaikitra ny teny hoe : Fanompoan’i Mantasoa , avy eo dia voaraoka tanteraka. Izy anefa no namolavola an-dRakotosehenondradama , zaza 3 taona raha nandalo teto izy.
Tonga teto Madagasikara indray F. des Pointes, Komandin’ny Tafika an-dranomasina, aty amin’ny Oseana Indiana. Nampitondra taratasy: “ Misy Tombontsoa ny fanekem-pihavanana, handroso ny vahoaka Malagasy , hitombo fahendrena sy harena sady ho afaka amin’ny fahoriana ataon’ny Ranavalona ”. Niaraka tamin’io fanekena io de Lastelle , izay nampitondraina azy. 12 Taona Rakotosehenondradama . Tafiditra tao anatin’izany tsikombakomba izany Jean Laborde sy de Lastelle. Hoy Radama II, raha namaly an-drizareo : Hitako am-pifaliana fa te hanafaka ny Firenena malagasy amin’ny fahoriana mangidy…ka manome fahefana anareo aho…Ekeko avokoa ny article rehetra ao amin’ny fanekena. Tsy hanao sonia aho, rehefa vitan’ny Fanjakana Frantsay izay lazainy hatao amiko amin’ity fanekena ity…, .
Ny taona 1848 izany. Nohetsehan’ny Frantsay indray ny raharaha, dia ilay Tremalahy tapitrohatra tamin’ny fangoronan-karena atao hoe : Lambert , no safidian’ireo Voanjo Frantsay ( Colon ) mba hanatanteraka ny nofinofiny.
Nanoratra tany amin’ny Emperora Napoleon III ary Radama , ilay hanjaka ka lasa Radama II , ny 14 Janoary 1858, mba handefa tafika ho aty Madagasikara noho ny fahatsapany fa mijaly loatra ny Firenena eo ambany vahoan-dreniny izay lian-drà tokoa. Nitady vola hatraiza hatraiza ary i Lambert , ary nalefa tany Frantsa sy Angletera mihitsy fa izay nitadiavany vola nanda avokoa. Ny 28 Jona 1855, dia teraka ny “ Carte Lambert ”.

151
( 1836 - 1837 ) Ratsitohaina : “ Premier Chef de mission Diplomatique en Europe ”
( 1838 - 1896 ) Rainandriamampandry , natao Governora tany Toamasina.
( 1857 - 1916 ) Dokotera Ralarosy , no niandraikitra ny fahasalamam-bahoaka.
¬

Ireo Kristiana niharitra ny fahafatesana Ny sampy nampiasaina


Atoa Flacour ( David Jones sy David Griffiths
Misionera teto Madagasikara )


de Richelieu


152


Izany Imahamasina fahagola 1813
Ireo Fikomiana tena nanahirana :
Ireto manamboninahitra ambony tao an-dapa ireto : Rainivoninahitriniony XIV voninahitra , Rainilambo XI voninahitra , Rainikoto XI voninahitra , Rainitavy XIII voninahitra , Rainizaka XIII voninahitra : Izy ireo no nampanjaka an-dRadama II , izay tokony ho Ramboasalama XIII voninahitra izay Officier de Palais no nanjaka . Niampy indray ireo mpioko te hampanjaka an-dRadama II : Rainilaiarivony , ankeviny ho XII voninahitra , Rainjohary XII voninahitra , Rainimamonja , ankeviny ho VIII voninahitra Ravonianahitriniarivo , Ankeviny ho VIII voninahitra . Ireto kosa no saika hamono ny zanak’andriana Ramboasalama XIII voninahitra : Rainingory XIV voninahitra , Razakamahefa XIII voninahitra , Andrianaivodofotra XIII voninahitra, Andriatsitohaina XIII voninahitra , Andrianarosy XIII voninahitra, Rainitomponiaera XII voninahitra , Rafaralahingory X voninahitra . Ratafika X voninahitra ( Ny taona 1857, izany faha Ranavalona I )
*Andao ho fantarina ary ireo andriambaventy sy manamboninahitra ; namelan-dRabodonandrianampoinimerina ny hafatra farany nialoha ny hahafatesany : Rainivoninahitriniony , Rainijohary , Rainimanonja , izay samy XIV voninahitra avokoa , afa tsy Rainiandriantsilavo sy Rainimanantoanina , izay XII voninahitra . Tao ihany koa ireto manamboninahitra ireto izay samy XIII voninahitra avokoa : Rainilaiarivony , Rainitsimbazafy , Raimaharavo . Nambenana mafy ny Lapa , natahorana hipoaka ny fikomiana sy ny tabataba satria efa niseho lany ny tsy fitiavana ny andriamanjaka fahavelony dia ny fitondrany izay tsy refesi-mandidy sy efa nahitana rà-mandriaka maro . Koa nandray fepetra Rainivoninahitriniony , praiministra : Nasaina nandray ny toerana teo Andohalo sy niambina izany vavahady lehibe izany ny miaramila 500 lahy ka Rainimboanana XII voninahitra , no lehibe tao . Nambenana mafy koa tao Antsahatsiroa , nametrahana miaramila 500 lahy ihany koa ; ka Raberanto XII voninahitra , no lehibeny ; Nametrahana miaramila 300 lahy tao Ambatofandrana ary Randrasana XI voninahitra , no nampiandraketina izany .

153
Teo amin’ny manodidina kosa nametrahana miaramila nivezivezy 1700 lahy , teo ambany fifehezan-dRainilambo XII voninahitra ; Ny tao Ankaditapaka ihany koa dia nametrahana miaramila 300 lahy , ary Ramanankantsoina X voninahitra izay izy ireny no ambany tamin’izy ireo no niandraikitra izany .
Ravanomanana XII voninahitra izay dekan’ny Rainivoninahitriniony praiministra sady Commandat en Chef ary Rainikirimbola XII voninahitra , Officier de Palais , no voatendry hiandraikitra ny fombafombam-panjakana raha maty ny andriamanjaka . Nitaingina teo amin’ny filanjana izay hisy ny tranovorona izy ireo , izay nisy ny mpanjakavavy nodimandry . Ka ny iray XII voninahitra no teo aloha ary ny XI voninahitra kosa no tao afara .
*Faha Radama II :
Fahadisoana lehibe vitany sy nahatonga azy hifanolana tamin’Ingahy Rainivoninahitriniony, Praiminisitra . Tsotra ny antony fifanolanana dia ny fanomezan’ny mpanjaka vahana ny sakaizany atao hoe Menamaso ; izay tsy nahafaly ireo Andriambaventy ; an’isany ihany koa ny fanomezana tombontsoa betsaka an’ilay Frantsay atao hoe Lambert , vokatr’ilay fifanarahana miafina mikasika ny handovany ny Fanjakana. Teo ihany koa ny nampihenana ny fandoavana ny haba aloha amin’ny seranana, ny fanaovan-tsonia teo amin’ny mpanjakan’i Madagasikara sy Napoleon III, mpanjakan’i Frantsa ny amin’izay tombontsoa omena an’i Frantsa. Tamin’ny androny ihany koa ; no nisehoan’ilay ady nifanaovana 1 sy 1 na ny ( duel ) .
Ny fisehoan’ilay aretina vaovao natao hoe ramanenjana, izay nahazo ny olona. Nikomy ny praiminisitra Rainivoninahitriniony sy ny tandapa, ka nokendaina lamba landy ny andriana satria tsy azo nalatsa-drà. Maty tamin’ny 12 May 1863, ary nalevina tao Ilafy.
.Nanoa an-dRadama II , kosa ny Printsy Ramboasalama XIII voninahitra izay Officier de Palais .
Nipoitra indray ny fikomiana ka novonoina avokoa ireo Menamaso sakaizany tsy foiny . Rainivoninahitriniony sy Rasoherina vadiny no tompon’antoka tamin’izany . Ny 15 Adaoro 1863 , no namonoana ny menamaso sy nampipoaka ny ady .
*Ireo Menamaso Novonoina :(55)
Randriamihamina , novonoina teo Faravohitra .
Rasoamanankoa , niaraka tamin’ny ankiziny , novonoina teo Faravohitra ihany koa .
Ralambobe , novonoina teo atsimon’ny Faravohitra .
Ratsirahonana , izay Dekan’ny praiminisitra, novonoina teo ambadikin’ny tranon’i Jean Laborde etsy Andohalo .
Ralaitsiry , novonoina tao Alasora .

154


Rasoamiaramanana , novonoina tao Ambavahadimitafo .
Ratsirahonana Rainilambo , novonoina teo an-tsenan’i Mahamasina atsimo .
Ratahaka , novonoina tao andrefan’ny Soanierana .
Randriampahita , novonoina tao Ankazonandriampianina .
Nifona Rabodo na Rasoherina tamin’ireo iraky Rainivoninahitriniony dia Randriampenomanjaka XI voninahitra sy Rafaralahimboay XIV voninahitra , izay dekan’ny praiminisitra , mba tsy haripaka intsony ny Menamaso fa efa be ny maty , fa tsy laitra akisoka izy mirahalahy . Mba naniraka an-dRanibiby XV voninahitra sy Rainitsonga X voninahitra ary Ralaimanga IX voninahitra ; ny mpanjaka Radama II , mba handamina ny raharaha fa nandamoka avokoa . Maro ireo minisitra , izay menamaso sy ireo andriambaventy ary manamboninahitra ; izay namana akaiky an-dRadama II , no nialokaloka tao an-tranony ( Lapa ) nandositra ny famonoana . ( Na dia nanao ilay didim-panjakana hifandonana iray sy iray aza izy ) : Rainihazo ; Ranjamasaha ( Ranjomasaha ) Rakotovao izay andriandahy XII voninahitra ; Rainiketaka ; izay ministra menamaso ; Rabetsarazaka ; Razafindranando ; Rainikambanavelo ; Rabeantoandro ; Rakotovaondrabemila ; Rainimaitso ; Randriantsalama ; Ratoandro ; Rasakalava ; Ravoavy izay andriandahy ao anatin’ny dekan’ny praiministra ; Randriantseheno ; nisy ihany koa ireo Officier de palais madinika , teo ihany koa ny Tsaramiera sy ny Tsimandoalahy madinika . Ireo manamboninahitra ambony : Rainitotozy sy Ratompohana XV voninahitra , ary Rasoanianana XIV voninahitra ; saingy Ratsimandisa ihany no XII voninahitra ; Ireo andriambavy sy andriandahy vitsivitsy .
Nantsoin’ny praiminisitra hivoaka tao an-dapa Rainimiadana XIII voninahitra , ka rehefa niera tamin’ny mpanjaka dia nalefany . Niditra tao an-dapa ny miaramila 200 Lahy , ka Rainimanito XII voninahitra sy Razafimandimby XIII voninahitra , izay andriandahy no lehibe , navoaka ireo menamaso ary ny mpanjaka mivady , nafindra tao amin’ny tranovola .
*Ireo namono an-dRadama II : Rainibeso ; Rasoarahona ; Razafimandimby ; Ratsiharovana ; Ramiandravola ; Rangilobe ; Rafaralahibevary ; Rantanaina; Randriantsara ; Tsimandaimanana ; Tsimanjenitra ; Tsiandavana ; Tsimiededa ; Tsimijongy ; Itafita ; Ifehizato .
*Ireo nampanjaka an-dRabodo ( Rasoherimanjaka ) : Rainivoninahitriniony ; izay praiminisitra , Rainingory , Rainilaiarivony , Raimaharavo , Rainijohary , Raimanonja , Rainizaka , Rainibeso , Rangilobe , Ravoninahitriniarivo , Rainimiadana . Niteraka alahelo tamin’ny ambanilanitra iny fikomiana , izay namonoana ny mpanjaka Radama II iny ka , nifandringana ny teto Imerina . Tao Imamo indray kosa dia nitomany ny vahoaka . Nirahina Rainibeso izay XV voninahitra ka namono olona 2300 , tany Imamo ( 1864 ) . Ny tao Vakinakaratra dia 100 no maty .

155
Tamin’ny taona 1865 dia nisy zava-niseho tahaka izao : Nisy olona tena nitovy tamin’ilay mpanjaka Radama II, izay vao novonoina , Ramota no anarany ary zanak’olo-mianadahy izy Radama II .
Izy no saika hampanjakaina ka niteraka ny savorovoro dia novonoina ihany koa . Ny taona 1864 , io ihany dia nifamono ihany koa Rainivoninahitriniony sy Rainjohary izay samy XIV voninahitra . Niafara tamin’ny fametrahana an-dRainivoninahitriony tsy handray ny toeran’ny praiministra izany ka nosoloina an-dRainilaiarivony , izay zandriny rahateo . Ny taona 1864 izany ny 14 Jolay . Izany dia vokatry ny fikomiana nataon’Andriatsalama sy Rainivoninahitriniony , Raberiaka sy Rataivoroko . *Nisy Fikomiana hafa indray :
Iza no tena namono ny mpanjaka Radama II ?. ( Araka izay voatantara ao amin’ny tantaran’andriana ) Rasoarahona sy Rainibeso ary Ramiandravola no nahavita nitolona ny mpanjaka sy nanakenda azy tamin’ny lamba landy, satria tsy azo alatsan-drà ny andriana . Razafimandimby , kosa no namely diamanga ny handriny sy ny vaniany , ka naha afaka ny nifiny anankiray . Navoakan’izy ireo ny andriambavy vadin’ny mpanjaka Rabodozanakandriana ; ary Ratompohohana no namindra azy tao Tsarafahatra. Rainitotozy XV voninahitra , no niandry ny fatin-dRadama II, tao amin’ny Lapa izay namonoana azy .
Nentina avy hatrany teny Ilafy (56) ny razana ; ary ireto ny miaramila manamboninahitra nitondra azy : Rainitotozy , Randrianavalona , Rainisampona ary Rabevilany . Niampy miaramila 20 Lahy sy Dekan’ny praiministra ; teny an-dàlana ; dia nihetsika Radama II, teo Ifaliarivo Ambanidia . Nantsoina ireo mpamono ka tonga indray Rainibeso sy ny namany nanampitra tanteraka ny ainy [13]. Tonga tao an-dapa tsy nahalala na inona na inona Raobelona XI voninahitra , Officier de palais , avy hatrany dia nafatotra. Ireo menamaso sy ny minisitra azo babo , kosa dia novonoina teo Isotry . Ny 18 Adaoro 1863 , Nanjaka Rabodo ary naka ny anaram-piandrianana ho : Rasoherimanjaka . Nentina tao Besakana ary Nobabena no fitondrana azy tao rehefa hiditra tao Manjakamiadana . Hoy Rafaramanjaka, mantsy ny andriambavy Rabodo : “ Ndriako namono ny zanak’olona, tsy maintsy hahita loza , na miadana aza ankehitriny izao aza ” ; dia hoy ny mpanjaka namaly azy : “ Ny hadalanao no anaovanao tahaka izany ; fa ny olona no namono azy fa tsy izaho ”. Nisy 32 ny olona novonoina tamin’izany . Ny taona 1864 , dia nitohy ny fikomiana sy ny filazana fa misy mitahiry any ho any Radama II, ary hampanjakana indray (57), ka olona 150 no nosamborina , kanjo Ratovohery irery no azony .
Teo anelanelan’ny fanjakan-dRadama II sy Rasoherina , vadiny no nanafoanana ny fitsarana amin’ny tangena .


156
Niverina ny tabataba herinandron’iny . Noroahana Rainivoninahitriniony ; Andriantsalama ; Raberiaka ; Ratsivoroko . Ny Printsy Rajoaka XIII voninahitra: Offier de palais no lehibe tao an-dapa .
Raha ny tantara voasoratra , fa tsy lova-tsofina ; dia nahatratra 240.000 Ar, ny trosan’i Lambert ; vokatr’ilay fifanarahana na ny “ Charte Lambert ” ; ka ny vola : 114.012 Ar, dia avy amin’ny mpanjaka dia nampiana 112.432 Ar .
Rehefa natambatra izany dia nahatratra 226.446 Ar ilay vola .
*Faha Rasoherimanjaka :
Niverina nikomy indray ny Sakalava sy ny Vonizongo, saingy tsy nahomby ka voalamina. Tsy nahazo nanao lalàna ho azy irery intsony ny mpanjaka, fa tsy maintsy iadian-kevitra, teo am-pelan-tananan’ny Praiminisitra avokoa ny fahefana rehetra na teto an-toerana na ny tany ivelany. Tsy dia nisy ihany koa ny raharaha nanahirana tamin’ny fitondrany. Ny taona 1864 dia naongana ny Praiminisitra, noho ny hasiahany diso tafahoatra izay nasahiany nikasi-tànana ny mpanjaka mihitsy. Nasandratra ho amin’izany toerana izany Rainilaiarivony , izay efa lehiben’ny Foloalindahy sady zandriny rahateo. Ny Praiminisitra teo aloha kosa dia natao sesitany. Nandoa onitra 1.200.000 Farantsa, tamin’i Frantsay ny Fitondrana Malagasy raha vao nandray ny asany ny Praiminisitra vaovao, noho ny nanafoanany ny fifanekena nifanaovany mpanjaka Radama II sy Lambert , Rainifiringa sy Rasatranabo , no Ambasadaoro nalefa tany Frantsa handoa ny onitra voalaza tery aloha izay notakian’ny Kompania Lambert.
Tsy nahazo nividy tany teto , ny vahiny na iza na iza, ary lasa lalàna fototra teto Madagasikara izany. Olana anankiray ihany koa ny nahafaty tampoka ilay andriandahy iray nalaza atao hoe : Louvieres, iraka nalefan’ny Amperora Frantsay. Ny taona 1865 kosa no nisy fifanekem-pihavanana nataon’ny Fanjakana Malagasy sy Anglisy ary Amerikana.
Nofoanana tamin’izany ny famarinana andevo.
.Iza lay toerana notadiavin’ireo mpandova an’i Jean Laborde ? : tsy aiza fa ilay toerana misy ny Katedraly Andohalo an’ny Eglizy Katolika Romana io sy ny manodidina azy rehetra . Ilay eo ambanin’ny Lyçee Andohalo iny , somary ambany andrefana, izay misy ny tranon’ingahy Laborde . Ary farany dia ny faritry Ambohitsirohitra .Iza no mpitonona ho mpandova ? Tsy iza fa i Campan , zana-drahalahin’i Jean Laborde ; izay mpanoratra sy mpandika teny tao amin’ny Consulat Frantsay . Anisan’ny nampirefotra ny ady teo amin’ny Frantsay sy Malagasy ihany koa , ny namonoan’ny mpanjaka Bakary Bekirindro ; tao Marombitsy ny fidirana an-keriny ; nataon’ireo Arabo , izay mizaka ny zo-pirenena Frantsay ka nidirany an-tsokosoko tamin’ny sisi-tany tsy misy seranana ka nivarotan’izy ireo basy , noho izany dia novonoin’izy ireo , ny Arabo efatra , rehefa namaly ny tifitra nataon’iretsy voalohany ny Sakalava .

157
Io Cassas io , izay tsy iza fa : “ Commissaire du gouvernement francais et consul ”; izay nisolo an’ingahy Labord tamin’ny taona 1879 : no nanolotra ny misiona katolika ( Mompera Cazet ) ny faritry Andohalo , mba hanorenany Fiangonana . ]
Sahirana Rasoherina teo amin’ny fanerena nataon’i Dupre, tamin’ny anaran’ny Emperora Napoleon III, momba an’ilay fifanekena. Nihahenjana andro aman’alina ny fifampiraharahan’ny Fanjakana Malagasy sy Frantsay.
*Faha Ranavalona Faharoa :
Nolavin’ny Praiminisitra Rainilaiarivony ny filazan’i Frantsa fa azy ny tany amin’ny ilany atsinanan’i Madagasikara. Fahadisoana lehibe hoy ny mpitantara vahiny ny nataon’ny Praiminisitra tamin’ny fitondrana Frantsay noho ny ady tamin’ny taona 1870 - 1871 ; izany ady izany mantsy dia noho ilay Frantsay iray nisy namono tao Fenoarivo. Maty 27 Desambra 1878 i Jean Laborde; Edouard Labarde sy Campan , izay zanak’anabaviny no voalaza fa mpandova azy .Telo taona talohan’izany kosa no maty i Cameron , izany hoe ny taona 1875 . Nanambara ary ny Praiminisitra fa an’ny Fanjakana Malagasy ny fananana navelan’Ingahy Jean Laborde teto Madagasikara, araka ny lalàna mifehy ny Firenena. Inona moa no naha maika ny Frantsay tamin’izany fa tsy filana valiny sy kisa ny azy no nataony. Niteraka fifanolanana tamin’ny Firenena roa tonta izany ka nahatonga ny disadisa ary nipoaka indray ny ady ny taona 1883, nanampy trotraka izany ny ady nataon’ny Fanjakana Malagasy ( Hova ) tamin’ny foko Sakalava .
[ Marihana fa Firenena vitsy ihany no nankatoa ny Fanjakana Malagasy niainga teto amin’ny Fanjakana Hova ; dia ny Fitondrana Frantsay ] Izay hampitatra ny fahefany sy hananganana ny fanevany izay efa nomen-drizareo ny Frantsay, tamin’ny taona 1840. Niodina tamin’ny Fanjakana mantsy ry zareo Sakalava tao andrefana, nandefa tafika tany nampandry tany ny fitondrana Malagasy ny taona 1872 , saingy resy ny hova sy ny taona 1873, dia maro ny matin’ny tazo. Nihodina ihany koa ny Bara. Tonga tao Ivonea ( Fianarantsoa ) ny mpanjaka, faly ny Betsileo.
- Ny Tantaran’andriana izay nosoratan’i Pere Callet , raha adika dia Copiste ( Mpandika ) sy Mpanamboatra ( Compulateur ) mihitsy . Ny Documents Historiques d’après les manuscrits Malagasy . Maty tao La réunion izy ny taona 1885 , rehefa voaraoka teto Madagasikara ny taona 1883.


Andriamifidy Andriamanalimbetany Razanakombana XX


Tetiaran’andriana Andriantsoly


Tetiaran-dRadama

159
*Faha Ranavalona III :
[ Fanamarihana: Ny tena marina dia tena filana vaniny ho an’ny Malagasy ny nataon’ny Frantsa, ka na inona fanadiovan-tenany na inona mety ataony dia diso izy satria tena asa fampirohorohoana tokoa no nataony teto amintsika, tamin’ny fandrahonana fa tokony aloantsika ny onitra momba ny mpandova an’i Laborde ary ilay fifanekena tamin’i Lambert, izay azo heverina fa tsy fahadisoan-dRadama II, mihitsy fa amin’ny maha zaza azy, 12 taona mantsy izy raha tonga teto i Lambert ary 3 taona izy raha tonga teto ihany koa Laborde .
Rariny sy hitsiny raha nihenjana Ranavalona I sy ny mpifikitra amin’ny nentin-drazana ary ireo mpanompo sampy , raha nanohitra ny vahiny tsy hiditra teto, tahaka an’Andrianampoinimerina tsy namela mihitsy ny vazaha hiakatra an’Imerina, efa tsinjony ny fandehan-javatra fa ny tsininy ho an’ny Mpanjaka Ranavalona reniny dia ny rà marina nalatsany.
Efa nomena sy naloa ny onitra 10.000.000 Ia ho an’ny Frantsa, Vola izany. Tsinjony Praiministra Rainilaiarivony io teti-kady io ka nahatonga azy nandrirarira foana ny fanekena. Efa nananontanona ny Protectorat.
Nisy ary ny fanekena hafa natao tamin’ny 17 Desambra 1885, izay namarana ny ady nifanaovantsika tamin’ireo mpanani-bohitra ireo. Atoa Patrimonio sy ny Amiral Miot no nanao ny tetika vaovao sy paik’ady nomena ny Praiministra. Io ilay fifanekena tsy nazava sy nanjavozavo izay tena nanala ny toeran’ny Mpanjaka Ranavalona III sy ny Praiministra Rainilaiarivony. Naverina indray ilay fifanekena satria tsy nazava ary ny tena marina dia nazava tamin’Ingahy Rainilaiarivony ilay izy fa nodiany fanina. Ny 09 Janoary 1886 , izy sy Ingahy Le Myre de Vilers , dia nifanandrina tanteraka momba ny hanaovana an’i Madagasikara ho tany momba an’i Frantsa. Fa nahoana tokoa moa ? In-telo Le Myre de Vilers no tonga teto ( 1886.1888.1894 ). Toy izao ilay fanekena mampieritreritra:
« Le Gouvernement Francaise représentera Madagascar dans toutes relations extérieures…un Résident, représentant le Gouvernement de la République, presidera aux relation exterieures de Madagascar » Tsy nanaiky lembenana ny tao Manjakamiadana sy Andafiavaratra. Azy i Madagasikara ka nahoana moa ? , Nosy nomen’Andriamanitra ho azy. Nanana ny Fiandrianany sy ny maha izy azy ka nahoana no hampirohorohoan’i Frantsa amin’ny azy. Rafitra indray ny ady. Izay ho hitantsika amin’ny Toko manaraka.]
Atoa Ravoninahitriniarivo « Diplomate et Officier Militaire »
.Tsara ho marihina koa anefa fa tamin'ny taona 1890 dia nanapa-kevitra ny hanorina lapa lehibe amin'ny biriky i Ranavalona fahatelo, izay nomeny avy hatrany ny anarana hoe " Masoandro ".


160

Noho ny fanafihan'ny Frantsay sy ny fanapotehany ny Fanjakana Merina anefa dia tsy tanteraka ny fikasana ka ny fototry ny trano sisa no hany mbola miangana ao amin'ny faritra atsimo-atsinanan'ny Rova.
.Nividy basy 500 amin’ny kesika 50 isa sy ny kojakoja amin’ny 10 kesika , izay novidiana 10940 Ar tamin’ Atoa Pakenhan izay masoivoho Anglisy ny taona 1874 , ny Malagasy . Ny taona 1882 , dia nanampy basy 5000 indray ny Malagasy ka ny vidiny dia 7000 Ar ary Robinson , no nandray ny vola tamin’izany .
.Ny Fanevam-pirenena , faha Radama I , Mena sy Fotsy ary tena mitovy tanteraka amin’ny saina Polska ( Poland ) na Polona ankehitriny .


Lambert faha Radama II Rainandriamampandry Rasanjy


Rainianjalahy Rainilaiarivony



161
F. Ny Vanim-potoan’ny fanjanahantany
F1 = Ny Fikasana haka an’ilay Nosy maitso :
Teo anelanelan’ny taon-jato faha fito amby folo , no efa nihaodihaody teto amin’ity Nosy maitso ity ireto Firenena Eropena malaza ireto : Ny Frantsay sy ny Anglisy . ( 1644 - 1645 ) Ry zareo Anglisy no voasoratra fa efa nanandrana nanangana voanjo (58) sy mba hanorom-ponenana sy handraharaha hiasan’ny tany . Ny toerana nisafidian-drizareo ; dia tao Saint Augustin, saingy tsy nahavanona noho ny antony maro. Folo taon ataty aoriana , ny taona 1650 ; dia nanova famindra indray izy ireo , ka ny vondrom-barotra sy ny fampielezana ny filazantsara indray no nimasoany , ka tao Nosy-be indray izy ireo no namahatra .
Izay ny an’ny Anglisy fa ny Frantsay kosa mba ahoana ? Ny taona 1642 , kosa Atoa Pronis ; izay voanjo mpivarotra Frantsay no nanangana ilay “ Société des Indes Orientales et de Madagascar ” ; dimy taona na Fito taona talohan’io daty voalaza io no efa nitilitily sy nanomana mafy ny haka an’i Madagasikara ny Frantsay . Tao Sainte Luce, izay eo avaratry Fort-Dauphin no namaharan’ingahy Pronis . Io no heverina fa andiany voalohany tamin’ireo voanjo frantsay tonga teto Dago ; ny faharoa kosa dia tamin’ny taona 1643 . Raha heverina fa 70 izy ireo no tonga tamin’io andiany faharoa io , dia tombanana ho tsy latsaky ny Folo kosa ny andiany voalohany . Ny andiany fahatelo dia nisy voanjo 90 , no indray tonga tamin’ny taona 1644 . Efa nisy resaka ny hakana an’i Madagasikara ho zanatany Frantsay tamin’io vanim-potoana io , ary ireo voanjo nasaina nisava lalana teto dia niombon-kevitra tamin’izany sy nanatanteraka ny iraka nampanaovina azy ireo . Inona anefa ny zava-nitranga tamin’io taona 1644 io ? Ireo tonga voalohany izay niaraka tamin’ingahy Pronis , sy ireo tonga faharoa sy fahatelo , dia tsy nifanaran-tsaina be ihany , nohon’ny antony telo monja angaha no resahana : Tsy te hananana olana tamin’ny tompon-tany ; Tsy nankasitraka ny fanapahan-kevitra ; Tsy te hanjakan’ingahy Pronis . Hany hery dia niady sy nifanaritaka be ihany izy ireo , ka tsy tanteraka ilay fikasana hanjanaka ny Malagasy . Vokatr’izany dia 72 sisa ireo voanjo efa nitoetra teto , ka ny sasany dia nandositra ny fifehezan’ingahy Pronis , ny hafa moa dia nataony sesitany ary teo ireo nody tany Frantsa . Vokany dia nesorina Pronis , ka Atoa Flacourt , indray no nasolo azy ny taona 1648 .Nanjaka ny ady an-trano teto an-kibon’Imerina sy ny manodidina azy ; tsy nisy ny sakafo ary tena nanahirana ny nitady izany ; maodimaody ny tompon-tany nohon’ny zava-misy ary niseho lany ny olana satria tsy tanteraka ny fakana zanatany . Na izany aza dia nihanandroso ihany ny raharaha izay natrehany teto Madagasikara ary efa nandroso niditra lalain-dalina kokoa teto an-kibon’i Merina ny Frantsay , mba hitady hirika ; saingy tsy tafiditra tao an-drova , fa tany ivelan’Analamanga .17 taona taty aoriana , izany hoe , ny taona 1665 no niala Ingahy Flacourt , dia naverina indray Pronis .


162
Io taona voalaza io no naharomotra ny minisitra Frantsay atao hoe, Colbert nohon’ny tsy fahatombanan’ny raharaha teto Madagasikara , ka nanangana ny “Compagnies des Indes Orientales ” , vaovao marobe tany Indes tany .
Fa ny taona nialan’ingahy Flacourt , teto Madagasikara , dia nosoloina ny
“ Compagnies de l’ile de Madagascar ” ny “ Société des indes Orientale et de Madagascar ”. Ity misy tantara mampihetsim-po , izay nitranga teto Dago ny taona 1663; satria nisy Pretra Lazarisita roalahy sy Malagasy , nanandrana nitory filazantsara ka ny hampiala ny Malagasy amin’ny fanompoan-tsampy no tanjony , kanjo fahafatesana no azon’izy ireo vokatr’izany , satria novoin’ireo tompon-tany noho izy ireo nikitikitika sy sahy loatra momba ny finoany . Ny taona 1665 , io ihany dia natao hoe : “ Ile Dauphin ” no anaran’ilay Nosy Maitso , Nosin’ny Malagasy . Zanatany , Zanatany tsy misy farany no masaka tao an-tsain’ny La Frantsa . Ny taona 1666 ary dia nandefa sambo mpiady 14 be izao ny Frantsay . Azonao an-tsaina ve ! Nosy mbola vitsy mponina , tsy manam-piadina akory kanefa dia nanafarana sambo mpiady 14 be izao . Feno miaramila 200 lahy , efa vonona hiady sy Voanjo 1000 be izao . Izy ireo dia niala tao La Rochelle , ny volana May ; ary Louis XIV , izay mpanjakany no naniraka azy ireo . Na dia niasa fatratra ary izy ireo tany amoron-tsiraka Madagasikara dia tsy nahasehaka ny Nosy manontolo akory izany . Tsy tanteraka indray noho izany ny hakana an’i Madagasikara ho zanatany . Namely mafy ny tazo ; tao ireo Malagasy niady hatramin’ny farany , ka nanao izay ho afaka niarovana ny taniny ; teo ihany koa ireo ady nifanandrinan’izy samy vazaha . Ny taona 1672 , no niverina tany Frantsa ilay Goverinora atao hoe, Marquis de Mondevergue , natao hifehy ny Nosy Maitso , vao tonga tany anefa dia ny tranomaizina no niandry azy tany , satria izay no fanapahan-kevitry Louis XIV , mpanjaka tany Frantsa . Maro ihany koa ireo voanjo izay matin’ny tazo mahery sy notapohan-tany ary ireo novonoin’ny tompon-tany ary y sasany aza lasa niverina nody tany aminy . Nisy akony teo amin’ny Frantsa izany , kanefa nandroso tsara ihany ny raharahany vokatrin’ny fizarazarana sy ny ady an-trano nahatsiravina niseho teto , ary nohararaotin’ny Frantsay izany . Tsy azo lazaina fa maro anefa ireo tany nomen’ireo mpanjaka tany amoron-tsiraka azy ireo fa vitsy ihany . Ny taona 1750 , izany hoe , 78 taona aty aoriana ( Taon-jato 18 ) no natolotrin’ny mpanjaka Bety ny Frantsay ny Nosy iray atao hoe , Sainte Marie sy ny helodranon’i Antogil , araka ny tolo-kevitr’ilay kaporaly Labigorne ; tamin’io mpanjakavavy Betsimisaraka io .
Tsy izany ihany ; fa niseho lany tany Eropa tany ny ady nifanaovan-drizareo samy te hanjaka-tokana eran’izao tontolo izao , dia nisy tantara tsy hay adinoina fa tena nahakasika ny Malagasy iray manontolo ; dia ny tantaran’Ingahy Benyowski. Iza moa izy io ? Andriandahy Hongroia , izay voafonjan’ny Rosiana tany Kantchatka , no afaka tany tamin’ny fomba tsy hay hoe ahoana ; fa iza efa tonga tany Frantsa vao fantatra . Nandalo tao Parisy ary nitady lalana ho aty Madagasikara .

163
Vao nigadona teto Madagasikara izy ; dia nitoetra sy nonina tao amin’ilay helodranon’i Antogil ; izay fantantsika tsara fa nomen’ilay mpanjakavavy Betsimisaraka Bety an’ny La Frantsa . Olona be herim-po raha Ingahy Benyowski , be fitiavana ary nahay nifaraka tamin’ireo tompon-tany tanteraka sy nanaja ny fomba amam-panao teo amin’io tanàna io ; ka tsy mba nanana olana izany ; fa niroso tsar any asa izay nampanaovin’ireo voanjo Frantsay . Nanamboatra Manda avo sy tsara tarehy ; izay nomeny anarana hoe : “ Louisbourg ” ho fanomezam-boninahitra an’i Louis XIV , izay nanolotra azy izao toeram-boninahitra sy fiadanana izao teto Madagasikara . Nisy niampanga tany Frantsa anefa izy satria nandany vola amin’ny tsy misy antony hono , ary ireo asa nataony dia tafahoatra loatra ny vola notakiana tamin’izany , ka voatery nandeha tany Frantsa mihintsy izy handaha-teny momba izany sy niaro ireo asa efa vitany sy mbola ho ataony ; kanjo tsy nahazo rariny intsony tany izy ka tsy nahazo niverina teto Madagasikara intsony .Rehefa tsy nahita rirany tany Frantsa izy dia nitodi-doha ho any Etazonia ; mba hitady vola hanatevenana ireo asa efa natombony teto Madagasikara . Vao tafaverina teto izy , dia nampiasa ireo vola azony ary notanterahany izay niriny hatrin’ny ela ; dia ny hanjaka tokana sy ho ambonin’ny mpanjaka ; ary nanandratra ny teniny ho Emperora . Tsy nahafaly an’ny Frantsa izany ; izay nahazo an’i Antogil ; ho fananany manokana ; fa tsy an’i Malagasy intsony . Izay ilay izy ka nahatonga ny Firenena Frantsay nandefa miaramila Frantsay hanafika azy ; izay niafara tamin’ny fahafatesany mihintsy izany .
F2. Ny Fototry ny olana :
Tsara aloha ny manamarika fa tsy kisendrasendra ny naha zanatany an’i Madagasikara , fa hevi-petsy sy fitiavan-tenan’ireo Firenena tany Eropa , izay nifaninana haka tany izay tsy azy akory .
- Maty tamin’ny taona 1878 , i Jean Laborde . Izy no masoivoho Frantsay voalohany teto Madagasikara . Ny taona 1879 , kosa Atoa Cassas ; no nandimby azy ; ka nitondra ny anaram-boninahitra ho : “ Commissaire du gouvernement français et consul ”. Jean Labord , dia efa vahoaka frantsay , satria nomen’ny mpanjaka azy izany , ary nahazo sy nizaka izay Zo fanolotra ny teratany Malagasy
Indrindra fa ny tany onenana sy hitoerana . Rehefa maty izy dia nitonona ho mpandova azy , Atoa Campan ; izay zana-drahalahiny . Tafiditra tamin’ny fiokoana hampanjaka an - dRadama II , anefa izy ka niverina ho vahoaka frantsay ary tsy nanan-jo hizaka ny fananana tany intsony . Aiza ilay tany nampifanolana ny mpandova sy ny fanjakana Malagasy . Tsy iza fa io tany misy ny fiangonana Katedraly EKAR etsy Andohalo io ; sy ilay tany eo ambanin’ny Lyçée Gallieni izay misy ny trano an’i Jean Labord ; ary ny faritra manodidina an’Ambohitsirohitra . Tsy mbola vita akory ny fifanarahana an-taratasy dia efa natolotry ny mpandova ny misionera Katolika ny tany ka nanorenan-drizareo io Katedraly io .


164
- Ny taona 1882 ; indray dia ny raharaha Botry atao hoe ; Touélé ; izay tratra nivarotra basy tamin’ny vahoaka Malagasy . Nisy Arabo teratany frantsay novonoin’ireo teratany tao amin’ny fanjakan’i Bakary Bekirindro , tao amin’ny tanànan’i Marambitsy , misy ny Sakalava .
Na ny fanjakana Malagasy nosoloin-dRavoninahitriniarivo minisitry ny raharam-bahiny sy Ingahy Meyer , izay masoivoho nisolo an’i Cassas ; dia tsy nahita vahaolana satria Ingahy Meyer ny azy , dia ny onitra ho an’ireo Arabo maty ireo nohon’ny fandikan-dàlana nataony teto Madagasikara no vahaolana ; fa ny an’ny Malagasy kosa dia ny rariny ihany ; saingy raha vao tonga
--------