tohiny MADAGASIKARA . NY LASA SY NY ANKEHITRINY....Tohiny (NY Andri-Fara)

Vao nigadona teto Madagasikara izy ; dia nitoetra sy nonina tao amin’ilay helodranon’i Antogil ; izay fantantsika tsara fa nomen’ilay mpanjakavavy Betsimisaraka Bety an’ny La Frantsa . Olona be herim-po raha Ingahy Benyowski , be fitiavana ary nahay nifaraka tamin’ireo tompon-tany tanteraka sy nanaja ny fomba amam-panao teo amin’io tanàna io ; ka tsy mba nanana olana izany ; fa niroso tsar any asa izay nampanaovin’ireo voanjo Frantsay . Nanamboatra Manda avo sy tsara tarehy ; izay nomeny anarana hoe : “ Louisbourg ” ho fanomezam-boninahitra an’i Louis XIV , izay nanolotra azy izao toeram-boninahitra sy fiadanana izao teto Madagasikara . Nisy niampanga tany Frantsa anefa izy satria nandany vola amin’ny tsy misy antony hono , ary ireo asa nataony dia tafahoatra loatra ny vola notakiana tamin’izany , ka voatery nandeha tany Frantsa mihintsy izy handaha-teny momba izany sy niaro ireo asa efa vitany sy mbola ho ataony ; kanjo tsy nahazo rariny intsony tany izy ka tsy nahazo niverina teto Madagasikara intsony .Rehefa tsy nahita rirany tany Frantsa izy dia nitodi-doha ho any Etazonia ; mba hitady vola hanatevenana ireo asa efa natombony teto Madagasikara . Vao tafaverina teto izy , dia nampiasa ireo vola azony ary notanterahany izay niriny hatrin’ny ela ; dia ny hanjaka tokana sy ho ambonin’ny mpanjaka ; ary nanandratra ny teniny ho Emperora . Tsy nahafaly an’ny Frantsa izany ; izay nahazo an’i Antogil ; ho fananany manokana ; fa tsy an’i Malagasy intsony . Izay ilay izy ka nahatonga ny Firenena Frantsay nandefa miaramila Frantsay hanafika azy ; izay niafara tamin’ny fahafatesany mihintsy izany .
F2. Ny Fototry ny olana :
Tsara aloha ny manamarika fa tsy kisendrasendra ny naha zanatany an’i Madagasikara , fa hevi-petsy sy fitiavan-tenan’ireo Firenena tany Eropa , izay nifaninana haka tany izay tsy azy akory .
- Maty tamin’ny taona 1878 , i Jean Laborde . Izy no masoivoho Frantsay voalohany teto Madagasikara . Ny taona 1879 , kosa Atoa Cassas ; no nandimby azy ; ka nitondra ny anaram-boninahitra ho : “ Commissaire du gouvernement français et consul ”. Jean Labord , dia efa vahoaka frantsay , satria nomen’ny mpanjaka azy izany , ary nahazo sy nizaka izay Zo fanolotra ny teratany Malagasy
Indrindra fa ny tany onenana sy hitoerana . Rehefa maty izy dia nitonona ho mpandova azy , Atoa Campan ; izay zana-drahalahiny . Tafiditra tamin’ny fiokoana hampanjaka an - dRadama II , anefa izy ka niverina ho vahoaka frantsay ary tsy nanan-jo hizaka ny fananana tany intsony . Aiza ilay tany nampifanolana ny mpandova sy ny fanjakana Malagasy . Tsy iza fa io tany misy ny fiangonana Katedraly EKAR etsy Andohalo io ; sy ilay tany eo ambanin’ny Lyçée Gallieni izay misy ny trano an’i Jean Labord ; ary ny faritra manodidina an’Ambohitsirohitra . Tsy mbola vita akory ny fifanarahana an-taratasy dia efa natolotry ny mpandova ny misionera Katolika ny tany ka nanorenan-drizareo io Katedraly io .


164
- Ny taona 1882 ; indray dia ny raharaha Botry atao hoe ; Touélé ; izay tratra nivarotra basy tamin’ny vahoaka Malagasy . Nisy Arabo teratany frantsay novonoin’ireo teratany tao amin’ny fanjakan’i Bakary Bekirindro , tao amin’ny tanànan’i Marambitsy , misy ny Sakalava .
Na ny fanjakana Malagasy nosoloin-dRavoninahitriniarivo minisitry ny raharam-bahiny sy Ingahy Meyer , izay masoivoho nisolo an’i Cassas ; dia tsy nahita vahaolana satria Ingahy Meyer ny azy , dia ny onitra ho an’ireo Arabo maty ireo nohon’ny fandikan-dàlana nataony teto Madagasikara no vahaolana ; fa ny an’ny Malagasy kosa dia ny rariny ihany ; saingy raha vao tonga teto Atoa Baudais , dia ny fandoavana ilay onitra : 9740 Ariary . Ary ny Septambra 1882 .
- Aprily 1882 , nilaza indray Baudais ; fa manana Zo hiaro ny zanak’andriana anankiroa ; dia i Binao sy Monja , noho ny fanekena tamin’ny taona 1841; mahakasika ny tany any avaratra andrefan’i Madagasikara . Ny fanesoran’ireo tompon’andraikitra frantsay io , ny saina Malagasy tao Beharamanga sy Mahavanona , no niteraka ny disadisa ; kanefa nijery fotsiny ireo namana vahiny sasany ireo .
- 08 May 1883 , Ny Amiraly Pierre dia namely tao Mahajanga . Ny sambo mpiady ( Flore sy Beau-temps - Beaupré ; Vaudreuil sy Boursaint ary Piqué ) ireo no namely ny morontsiraka avaratra andrefana rehetra iny : ( Ambodimadiro ; Ampasimbitiky ; Ambaliha ; Mahilaka ; Angikameloka ; Bemaneviky ; Ampasandava ; Bevatobe ) izay nanana miaramila : 550 tao La Réunion ary tantsambo 825 , ary tafondro 31 be izao . Tsy nanana fiadiana afa tsy 20.000 , izay mitam-basy ary 50.000 mitan-defona ny foloalindahy Malagasy . Nasiany koa Toamasina . Vokatr’izany ; ny fanjakana Malagasy dia : Hanaiky ny ho eo ambany fahefan’ny Frantsa na “ Protectorat ” Frantsay , tamin’ireto faritra ho tanisaiko ireto : Eo amin’ny helodranon’i Baly ny farany andrefana , ka hatreo amin’ny helodranon’i Antogil ny atsinanana ; ary hatrany amorontsirak’Antomboka ny farany avaratra . Nofoanana ilay toko Faha 85, ao amin’ny lalàna 305 . Handoa ny onitra : 200.000 Ar , ho an’ny vahoaka frantsay . Lasany ihany koa ny seranana tao Toamasina , rehefa nodarofan’ny Amiraly Pierre ny baomba , tamin’ny 10 sy 11 Jona 1883 . Natao fitondrana miaramila ka Atoa Billard no governora tao . Ireo sambo mpiady frantsay , izay notanisaina tery ambony dia namely ny morontsiraka Malagasy avokoa , ary tsy nitsahatra izany raha tsy maty teny ambony sambo ny Amiraly Pierre , ny 13 Jona 1883 ; rehefa niverina tao Toamasina , nisolo azy kosa ny Amiraly Galiber ; ny 24 Septembra 1883 . Ary Saika nahita faisana avokoa ny morontsiraka noho ny nafitsok’io Amiraly vaovao io : Mahanoro ; Ivondrona ; Mahavelona ; Mahambo ; Fenoarivo atsinanana ; Mananara ; Maroantsetra ; Mahela ; Mananjary ; Faradofay .


165
Tsara ny manamarika fa ny fanjakana Malagasy dia mba nividy fitaovam-piadiana tamin’ny fanjakana Anglisy , ka Atoa Pakenham ; izay masoivohony tao Toamasina no nikarakara izany hatreo amin’ny taona 1873 ka hatramin’ny volana Jolay 1882 . Toy izao kosa ireo fitaovam-piadiana voahangona : Basy marovava sy ny momba azy 10 kesika ; Basy lava 200 amin’ny kesika 20 sy ny momba azy rehetra tamin’ny kesika 10 . Mbola niampy Basy 500 amin’ny kesika 50 sy ny momba azy amin’ny kesika 10 . Ny vidinin’izy ireo dia nomena ny masoivoho Anglisy tao Toamasina , ka 10940 Ar , izany . Ny taona 1882 , indray kosa ; dia ny Amerikana tamin’ny alalan’Atoa Robinson ; izay masoivoho Amerikana no nampiditra fitaovam-piadiana mahery vaika sy nivarotra izany tamin’ny fanjakana Malagasy ; ka Basy 5000 , izay novidiana 70.000 Ar . Nahitana Miaramila maherin’ny 60000 ny Gasy tamin’izany .
- Tamin’ny taona 1870 , dia efa nametraka masoivoho ny teratany Anglisy sy Amerikana teto amin’ny fanjakana Malagasy ; izay tsy iza fa Atoa Wilson ho an’ny Anglisy ary solombavan’izy ireo tao Mahanoro ; fa ny taona 1875 kosa vao Atoa Robinson no masoivoho Amerikana ary niantsona tao Toamasina , niampy an’Atoa Stanwood sy Andrew , izay niasa tao Andakabe sy Mahajanga . Ingahy Baudais ; kosa no masoivoho Frantsay . Noho izany dia mba nametraka Masoivoho , izay teratany Frantsay kosa ny Malagasy
(59) ; dia Atoa Alfred Rabaud , nitoetra tao Marseille sy Hilarion Roux , nitoetra tao Parisy . Izy ireo no masi-madidy sy manapaka momba ny Fanjakana Malagasy amin’ny resaka politika .
F3 . Ny Iraka nalefa tany ivelany :
Nesorin’ny Komanda Le Timbre , ireo saina Malagasy tao amin’ny helodranon’Ampasandava ; izay midika fa tena filana kisa sy ady tadiavina mihintsy .
. Ny Zoma 14 Jolay 1882 ; ny mpanjaka Ranavalona II , no efa nilaza tamin’Ingahy Ravoninahitriniarivo , izay ministrin’ny raharaham-bahiny ; fa halefa sy hanao iraka tany ivelany ; miampy an-dRamaniraka sy Marc Rabibisoa ary Moise Andrianisa . Inona ilay Iraka nalehan’izy ireo tany : Ny fanambarana fa ny tany any avaratra andrefana rehetra ; dia an’ny mpanjakan’i Madagasikara avokoa ; diso ireo Arabo novonoin’ny Sakalava tao Marambitsy ; mila manara-dàlana izay vahiny honona sy monina eto amin’ny Nosy .
. Ny 31 Jolay 1882 ; no tonga tao Toamasina ny iraka ; izay nihaona tamin’Atoa Pankenhan . Nilaza io Masoivoho io fa tsy ampy ny taratasy manendry ireo Iraka ireo handeha any ivelany . Ingahy Baudais kosa tsy nanaiky ny handehanan’ireo Iraka ireo hiampita any ivelany sy hiuondrana amin’ny sambo frantsay Argo . Rehefa tsy nahazo ny sambo Argo ny Iraka ; dia nanampy ny taratasy avy amin’ny mpanjaka ny Iraka ; ary niondrana tamin’ny sambo iray Touareg , indray .


166
Ny 19 Aogositra 1882 , vao tafainga tao Toamasina ho any La Réunion , ny sambo . Saingy tsy lasa tany ; fa nitody tao Maorisy indray ; ary ny 22 Aogositra 1882 , vao niantsona tao Port-Louis , ny Iraka .
. 02 Septambra 1882 , ny fihaonana saingy tsy teo an-tànana fa natao tany ambanivohitra . Fihaonana indray mandeha monja , izay somary hafahafa ihany noho izao teny nataon’ny masoivoho Anglisy tao Maorisy : “ Ny Anglisy tsy mila na inona na inona amin’ny Madagasikara , tsy tiany akory ny haka any Madagasikara ; satria efa manana be izy aty amin’ny ranomasina Indiana…Koa tsy misy ilainy Anglisy sy Maurituis afa tsy ny hitomboan’ny varotra handrosoan’i Madagasikara …” [ Soratra Vavolombelona . Arsivam-pirenena / Madagasikara sy Eropa 1868 - 1887 . Famelabelarana mialoha nataon-dRazoharinoro . Pejy Faha 23 ] ; vao mainka nampitombo ny olana izany ; fa tsy hita ho namana ny Anglisy . Nila hevitra tamin’Ingahy Maisovoho malaza tany Paris ; Atoa Procter ny Iraka ; fa tsy te hampahasosotra ny fanjakana Frantsay ry zareo Anglisy , noho ny resaka zanatany ao Egypta , ka tsy hanana hery hanampiana ny fanjakana Malagasy . Nitodika tany amin’ny fanjakana Prosianina indray ny Iraka ; saingy tsy misy hiraharahiany izay raharahanareo any sady tsy misy idirany hono . Farany ny Iraka dia nionona fa sahirana amin’ny fandaminana ny fanjakany i Bismarck . Farany dia niady irery Ingahy Ravoninahitriniarivo sy ny namany .
. Ny 23 Oktobra 1882 ; indray ny fihaonana faharoa teo amin’ny vaomiera Frantsay ; Ry zareo nitazona ny maha “ Protectorat ” amin’ireo faritra avaratra andrefan’i Madagasikara , ary mbola mitazona ny hamonoana ny andininy faha 85 amin’ilay làlana 305 .
. Nilaza ny Anglisy ; fa ekeo izay ataon’ny Frantsay aminareo , mba tsy hanafihany anareo . Teny izay nampihetsi-po ny Malagasy . Io ihany koa no nanampy sambo sy miaramila hanampy ny efa teto Madagasikara ; ary hanatanteraka ireo didy sy lalàna nampiharina teto ; ary ny hampanaiky fa ho zanatany atsy ho atsy ny Malagasy .
. Sabotsy 26 Novambra 1882 , Nampitondra teny ho any amin’ireo Iraka Malagasy ny Frantsay ; dia ny : Hanaiky ny “ Protectorat ” amin’iny ilany avaratra andrefany iny sy hanaisotra ny saina Malagasy amin’ireo seranana sy tany efa nomena ny Frantsay , ary hanaiky ny ahazoan’ireo vahiny Frantsay hividy tany sy honina ary hanofa mandritra ny 99 taona . Manana Zo ny Frantsay hanesotra ny miaramila Gasy ; kanefa tsy mbola hesorina amin’ny toerany izy ireo . Izany toky izany dia tsy manafoana ny fananan’i Frantsa “ General rights ” amin’i Madagasikara . Tsy hanaiky izay fangatahan’ny Frantsay mihintsy ny Malagasy ary nitazona izany hatramin’ny farany . Vokatr’izany dia tezitra mafy Atoa Duclerc ; rehefa nandeha tany Marc Rabibisoa sy Andrianisa .


167
Tapaka ny fifanarahana , vita hatreo ny dingana izay efa natao rehetra ; tsy nisy ny marimaritra iraisana . Ny ankilany nandrirotra fa zanatany ; ary ny andaniny tsy manaiky ny fanapaha-kevitry ny Frantsay .
. Ny Alatsinainy 28 Novambra 1882 , no tonga tany Londra ny Iraka ; ka ny masoivoho Malagasy tao no nandray azy ireo . Tsy niandry ela akory fa efa re tany Londra avokoa ny votoantin-dresaka tany Parisy .
. Ny Talata 29 Novambra 1882 , nandefa solon-tena tany amin’i Lord Granville ; izay minisitrin’ny raharaham-bahiny Anglisy , ny fikambanana vao niorina ; dia ny Komitin’i Madagasikara . Nahazo valin-teny tsara ny Iraka .
. Ny Sabotsy 2 Desambra 1882 ; dia nihaona tamin’ ny minisitrin’ny raharaham-bahiny Anglisy ny Iraka Malagasy . Atoa Procter , no nampahafantatra io fihaonana io . Izay fihaonana fahalalam-pomba fotsiny .
. Ny Talata 5 Desambra 1882 ; Niresahana ny tena resaka sy ny foto-dia ny roa tonta . Tsy nisy nivaona ny voton-dresaka ; ary tsikaritrin’ny solon-tena Malagasy , fa toa mandrirandrira fotsiny ny minisitrin’ny raharam-bahiny . Ireto fikambanana ireo : Ny Komitin’i Madagasikara sy ny Evangelical Alliance ; ary ny British and Foreign Bible Society ; dia naniraka sy nandefa olona ho any amin’ny minisitra ; mba hitady vahaolana sy hanampy ny fanjakana Malagasy . Saingy tsy hiditra amin’ny raharahan’ny Frantsay izy ireo ; sao hanaratsy ny fihavanan-drizareo samy vahiny , mahakasika an’i Madagasikara .
. Ny 15 Janoary 1883 , vao tafaverina tao Londra indray ny Iraka Malagasy , rehefa namonjy an’ireto tànana sy vohitra tany ivelany ireto : “ Manchester ; Liverpool ; Nottingham .” Tao Londra araka ny resaka henon-drizareo tany , izay toa navelom-panantenana ; dia ny fahafantarana fa nisy fiovam-penitra goavana ara-politika any Frantsa . Tsikaritrin’ny iraka Malagasy rahateo fa lainga marivo tototra no nataon’Ingahy Baudais taty Madagasikara mahakasika ny fiampangana tsy ahoana tsy ahoana ; satria ny fiandohan’ny volana Febroary 1883 ; dia tsikaritra tao anaty “ Documents diplomatiques ”, izay boky avoakan’ny minisiteran’ny raharaham-bahiny Frantsay . Toa nampiseho endrika tsy faly amin’ireo Iraka Malagasy ny fitondrana Anglisy ; ka mody nananatra sy nampitandrina ; fa tsy ho avy amin’ny Malagasy no isehoan’ny ady . Ny Boky mavo , izay navoakan’ny “ President du conseil ” Frantsay ihany koa ; dia nanohy ny asan’Ingahy Baudais . Lazain’io boky io ; fa ny Malagasy mihitsy no malailay fonosona ny amin’izay mahakasika ny “ Protectorat ” , raha tsorina tsotsotra ny resaka .
. Ny 8 Febroary 1883 ; fihaonana faharoa indray teo amin’ny Malagasy sy Anglisy . Tsy nisy ny vahaolana ary tsy nisy fanantenana ; novoizina foana ny resaka fanjanahana ho an’ny Frantsay ; tsy nasiana resaka mihitsy ny fahafahan’ny Malagasy tadiavin’ny Frantsay atao bodongerona . Tsy nampiseho fahavonona hanampy ny Iraka akory ny fanjakana Anglisy . Ny hany dia hitodi-doha ho an’ny amin’ny fanjakana tokana ; fa mitambatr’i Etazonia .

168
Ny Amiral Le Timbre , ihany koa no fototry ny olana ; satria nanatanteraka baiko avy any amin’ny fototra , dia ny fanjakana Frantsay (60) ; izay toa nahazo rariny tamin’ireo fanjakana namany (60) . Niala tao Londra indray ny Iraka , tamin’ny 19 Febroary 1883 ; ary ho any Amerika .
. Ny 03 Martsa 1883 , no nigadona tao ny Iraka Malagasy ; ary ny sambo Spain indray no nitondra ny Ambasadera . Ny 06 Martsa 1883 no tonga tany Washington ry zareo . Ny Kolonely Hoffman no niaraka tamin’ny Iraka ; izy io dia Ambasadaoron’i Amerika tany Danmark . Tsy nisy indray ny zava-tsoa avy tany , fa ny teo ihany no teo . Atoa Frelinghuysen no nampahafantatra fa afaka hanelanelana momba izany raharaha izany ry zareo Amerikana . Ny hany azo atao hoy io Praiminisitra Amerikana sady Chief Secretary of state , tao Washington io ; dia ny hilaza fa Ranavalomanjaka no mpanjakan’ny Madagasikara , sady tsy mahazo mividy tany eto ny vahiny .
. Ny 31 Martsa 1883 , niala tany indray ny Iraka ; ary hitodi-doha indray ho any Angletera . Ny sambo Egypt no nitondra azy ; tonga tao Angletera kosa izy ireo ny 13 Aprily 1883 .
. Ny 18 Aprily 1883 , no nandehanan-dRavoninahitriniarivo sy ny namany hamonjy ny Firenena Alemaina ; ary noraisin-drizareo tsara tao Hamburg . Tsy nampiova ny zava-nisy taty Madagasikara ny dinika nifanaovana tany . Tsy nahazo niresaka izay mampifanolana ny Frantsay sy ny Malagasy ny Alemaina ; satria hoe, tsy mahazo miresadresaka momba izany ; fa tsy hahafaly an-drizareo any an-toerana ilay izy . Zavatra hafa indray no niseho dia ny fifanekem-barotra amin’ny Malagasy sy Alemaina indray ; ka rehefa nihaona tamin’Atoa Count Hatzfeild , Secretary of state for Foreign Affairs ; tamin’ny 28 Aprily 1883 . Niainga sy niverina ho any Agletera indray ny Iraka tamin’ny 17 May 1883 ; ary tonga tao ny 21 May 1883 . Ny nahagaga dia resaka fivarotan-toaka no nanamarika ny fihaonana tamin’i Lord Granville ; izany dia fanamafisana sy ny fiarovana ny varotra toaka mahery ataon’ny anglisy ao amin’ny Nosy Maorisy amin’i Madagasikara .
. Ny 15 Jona 1883 ; Fihaonana tamin’Ingahy Jules Ferry ny manampahefana Malagasy tany Paris ; rehefa avy niverina tany Alemaina . Filohan’ny Antenimieran-doholona Frantsay izy , teo anelanelan’ny 24 Febroary-17 Martsa 1893 , ary lasa “ Président du conseil ; izay nisolo an’Ingahy Duclerc .
.Ny 07 Jolay 1883 ; Nandao an’i Eropa ny Iraka Malagasy . Ny 30 Aogositra 1883 , kosa no nahatongavany tao Vohipeno ; marihana fa ny seranana tao Toamasina sy Mahajanga , efa lasan’ny fahavalo mpanani-bohitra frantsay .
F4. Ny Fifanarahana teto Madagasikara :
• Ny taona 1879 ; dia nanao izay handemenan-tsaina ny Firenena Malagasy avokoa ireto “ Commissaire ”n’ny Fanjakana Frantsay , izay nandalo nifandimby teto amin’ny Nosy .

169

• Na ireo Miaramila be galona na ny kely galona dia nanao izay saim-pantany avokoa ; ka nampananosarotra ny fifanarahana tokony tanterahana noho izy ireo tsy mahalala afa-tsy baiko tokana ; dia ny hanaovana an’i Madagasikara ho eo ambany fiarovan’ny La Frantsa .
• Ny 19 Novambra 1883 , Nihaona tao Toamasina ny Governora Rainandriamampandry , izay 15 voninahitra ; niampy an’Andriantasy sy Rainizanamanga ary Ramarosaona , izay samy 13 voninahitra avokoa ; izay soloten’ny mpanjaka Malagasy ankilany sy ny Amiraly Galiber sy Baudais andaniny avy amin’ny fanjakana Frantsay . Tsy nijanona teo io fihaonana voalohany io , fa nitohy ny 23 May 1883 . Tao Ambodimanga - Toamasina ihany ; tsy nisy nipika ny resaka kanefa azo antoka ny mbola mampifanjinja eo amin’ny toe-draharaha nisy teto Madagasikara .
• Ny 24 Novambra 1883 , fihaonana faharoa teo amin’ny manam-pahefana roa tonta ; izay efa nihaona teo aloha ihany ; saingy niampy ny Amiraly Pierre indray . Sambo-belona azon’ny Frantsay olona roa indray no votoantin’ny dinika sy ny “ Ultimatum ”. Nanamafy ihany koa ireo mpanjanatany ireo ; fa azy ny morontsirika avaratra andrefana rehetra ary tsy manam-pahefana amin’izany intsony ny Fanjakana Malagasy . Miala avokoa ireo saina sy governora Malagasy tany an-tsiraka rehetra . Ny fandoavana ilay onitra takian’ny frantsay : 200.000 Ar ; ho an’ny vahoakany . Ny fifanarahana nataon’ny mpanjaka Radama Faharoa ; izay nofoanan’ny mpanjaka Rasoherimanjaka ; dia ny onitra : 240.000 Farantsa . Ny Fanjakana Malagasy kosa tsy nanaiky izany satria efa vita izany ary tsy tokony fohazina intsony ihany koa . Tsy mitombina araka izany ny fangatahan’ny Goveremanta Frantsay ; fa filam-baniny tsotra izao . Ireo Firenena matanjaka avy any ivelany anefa dia mijery fotsiny ary tsy nahavita nanampy ny fanjakana Malagasy akory . Ny 26 Novambra 1883 ; dia nangataka Rainandriamampandry ; ny hanamboarana ilay “ Ultimatum ” ho toy izao : Hatao malalaka ny fanofan-tany ; tsy azo amidy . Ny vola roa hetsy farantsa kosa dia omena mba tsy hisian’ny olana . Madagasikara dia efa nahaleotena ary manana zo eto amin’ny taniny ary tsy ilaina ny fanjakazakan’ny mpananim-bohitra .
• Ny 21 Febroary 1884 , ny fihaonana fahatelo . Tsy nanaiky izay fifanarahana tamin’ny fihaonana faharoa ny Frantsay satria ny Sakalava ; dia efa tamin’ny 1841 ; no nangataka fiarovana tamin’izy ireo , ary manana zo ny amin’izany . Izany fiarovana izany moa dia ny mpanjaka Tsimiharo sy Tsiomeko no nanao azy tamin’ny mpanjaka Frantsay Louis Philippe . Ny fototry ny olana dia ny ampahan-tany ihany izay nangatahin’ireo Malagasy fiarovana tamin’ny firenena frantsay ; fa mandiso ny Malagasy milaza fa ny Frantsay dia haka an’i Madagasikara .
• Ny 23 Febroary 1884 , nanoso-kevitra ny manampahefana Malagasy fa hanolotra azy ireo ny Nosy Mitsio sy ny Nosy Faly ho takolon’ilay fifanarahana nataon’ny Sakalava ; saingy tsy nanaiky izany ny Frantsay .

170
Io no namarana ny fihaonana fahaefatra ; niolakolaka teo ny roa tonta ; fa tsy nisy zava-bita sy tanteraka .
• Ny 24 Febroary 1884 , indray ny fihaonana fahadimy ; saingy tsy tanteraka izany , raha tsy tamin’ny 03 May 1883 . Ny Malagasy dia tsy niova tamin’ny heviny hatramin’ny farany ; hany ka nandiso fanantenana ny Frantsay mpanani-bohitra izany . Nirava maina indray io fihaonana io .
• Ny 05 Aprily 1884 , kosa ny fihaonana fahaenina . Rainandriamampandry ; izay Governora tao Toamasina no nitarika ny delegasiona. Atoa Baudais sy Baliber ; kosa ny ankilany . Tsy nisy vita ny resaka , fa ny teo ihany .
• Ny Talata 8 Aprily 1884 ; ny fihaonana fahafito . Toy ny teo aloha ihany ny fihaonana .
• Ny 29 Aprily 1884 ; dia nandefa taratasy nankany amin’ny Governemanta Frantsay ny delegasiona teto Madagasikara , nilaza fa tsy hanao adi-hevitra intsony ; mahakasika ny fifanarahana .
• 13 May 1884 , fihaonana fahavalo ; izay tena mafimafy kokoa . Nesorina kosa Atoa Galiber , fa nanampy an’Atoa Baudais indray , ny Amiraly Le Miot . Resaka ny hampitsaharana ny ady indray no fanangolena ataon’ny mpanani-bohitra , ary tena narangarangana izany raha tsy manaiky izay fifanarahana teo aloha rehetra nampanaovin-drizareo azy ny Malagasy . Nangataka onitra 6 hetsy farantsa indray ny frantsay ; ary ny ambiny tsy niova fa ny teo aloha ihany . Namaly Rainandriamampandry ; fa ny mahakasika ny fahaleovantenan’i Madagasikara sy ny TANIBE ; dia tsy manana zo amin’izany frantsa . Fa ny ankoatra izay dia azo hifanarahana . Frantsa anefa hoy ny delegasiona Malagasy dia efa nanaiky an-dRasoaherina , tamin’ny taona 1868 ; ho mpanjakan’i Madagasikara ; ka ahoana indray ?! [ ity fanambaran’ny Amiraly Le Miot ity ; no tena fototry ny olana ; satria niniana novoizina ny hoe : “ Tsy Malagasy ny eto Imerina ; fa Hova ” Izay ve ilay hoe ; zarazarao hanjakana ?]
• Ny fihaonana fahasivy , dia ny 29 May 1884 . Tsy nisy zavatra tapaka indray ; ary niafara tamin’ny fanafarana fitaovana izay tratra . Notendrena ho lehiben’ny tafika tao Manjakandrianombana , ilay Kolonely Anglisy atao hoe ; Digby Willoughby ; nohamasina ny manda sy ny Lapa ; nampiofana miaramila 15000 lahy izy io . Tsy nisy fiadiana afa tsy Basy Snider sy tafondro tarihana vitsivitsy kosa ny Malagasy . Ny Amerikana tamin’ilay sambo Normandy no nampiditra izany . Ny ady anefa nitohy ihany ; ary vao mainka aza nihanahery . Efa nanana tafika , miaramila an-tsambo frantsay : 2224 sy an-tanety : 1243 . Ary niampy miaramila tao La Réunion : 600 . Nahazo fanampiana vola tamin’ny Minisiteran’ny Kolonia : 5.000.000 Farantsa . Afaka 12 Taona kosa dia niampy ho : 12.000.000 Farantsa izany ; mba hampiasana eto Madagasikara ho lasa zanatany . Vola izany ; ao raha .

171

Tsy nisy varany izay natao rehetra ; hany ka nanova paik’ady indray ny fanjakana Frantsay . Nesorin’Ingahy Jules Ferry avokoa ireo efa nampiasaina teo aloha ; ka tsy nahavita ny asany . Atoa Suberbie sy Maigrot indray no nasolo azy ireo teto Madagasikara . Atoa Suberbie ; moa dia efa sakaizan’ny praiminisitra Rainilaiarivony , hany ka nahatoky azy izy . Nalefa nakany Eropa indray io teratany Frantsay io ; mba hijery ny zava-nisy sy hanao fifanarahana miafina ; saingy tsy niova ny foto-kevitra ; hampanao “ Protectorat ”n’ny Fanjakana Malagasy ihany . Nisy fihaonana tany fenoarivo atsinanana ; izay Rainizanamanga , zanaky Rainilaiarivony no hanelanelana amin’izao raharaha izao sy Suberbie . Niditra an-tsehatra ny Praiminisitra Malagasy tamin’izay fanaovana an-keriny izao ; ary nisy ny fihaonany mangigina tamin’io solon-tenan’ny La Frantsa io . Tsy hanaiky izay hangatahan’i Frantsa na oviana na ovina ny fanjakana Malagasy . Manana ny fiandrianam-pirenena ; ekena fa tsy mitovy ny hery fa ny tanjaka no tena ilaina hoy Rainilaiarivony Praiminisitra . Tsy hanaiky izay hiarovana azy na oviana na oviana Madagasikara ; na iza na iza ihany koa . Tapitra ny fifanarahana tamin’ingahy Suberbie . Atoa izay teratany Italiana sy masoivo teto Madagasikara indray no niditra an-tsehatra . Ny volana Jona 1885 ; indray izy no niditra nanelanelana ny Firenena roa tonta izay mifanolana . In-teno izy no nandeha tany Toamasina hihaona amin’ny Amiraly Le Miot . Ny 12 Jona 1885 ; Jolay ary ny 23 Aogositra 1885 ; izany . Rafitra ny ady ; ka frantsay : 53 no matin’ny Malagasy ; ary 11 kosa ny Malagasy no lavo . Ny 17 Desambra 1885 ; kosa ny fifanekena sy ny tokony hampiharana izany . Avelao hanjaka ny Frantsay fa te hampandroso ny Firenena Malagasy ; mba ho tany mandroso izy sy ny mponina ao aminy . Nanomboka teo amin’ny taona 1886 ; dia nivoha nidanadana ho an’ireo teratany vahiny ; na avy aiza na avy aiza i Madagasikara ; ka nibosesika niditra teto avokoa , ny : “ Frantsay ; Sinoa ; Alemana ; Jiosy ; Karana ; Grika ; Afrikana sy ny maro hafa koa ” . Nanomboka nahery vaika ny firehana tandrefana , ary tena nifaninanana mihitsy izany .
Tetsy andanin’izany dia noheverin’ny tompon’andraikitry ny fanjakana Malagasy , izay efa nanandrana ny tombontsoa mety ho vokatry ny fifandraisana tamin’ny Eropeana ; fa ny fanohizana sy ny fanitarana izany no tena hampandraso ny Firenena ; saingy tsy izany no nitranga ; fa ny herivaikan’ny fanafihana nataon’ny La Frantsa sy ny hery politikan’ny tandrefana no nananontanona Notsinontsinoavina ny fahaleovantenan’i Madagasikara , nopotehana ny rafi-piaraha-monina efa nisy sy niainana teto nandritra ny Arivo taona mahery kely izay ( 1896 - 886 ) Ny taona 886 io , dia noraisina fa efa nisy mponina teto Madagasikara , saingy taty amin’ny taona 1500 , vao nisy rafi-piaraha-monina mazava .


172
Tsy nampihemotra na nampijanona ny fanitaran’ireo Eropeana , fa indrindra ny Frantsay ; ny laka efa azony teo amin’ireo tany nobodoiny sy nanjakazakany ; izay zava-nisy naneran’izao tontolo . Diso fanantena ny Malagasy , izay nihevitra ny fitondrana Anglisy sy ny Alemana ary ny Amerikana ho hanampy azy amin’izao toe-java-mitranga amin’ny Fireneny izao . Tsy fantattry ny mpitondra teto Madagasikara ve ny dindo navelan’ny politika naneran’izao tontolo izay nihanahery vaika ; dia ny fifaninana hanana tany ivelan’ny Fireneny . Tsy asiako resaka intsony ny momba ny fidirana antsokosoko na an-tery setra na ankolaka teto amin’ny Firenena malalantsika ity . Ny ady an-trano teto sy ny fanintarana ho fanjakana tokana ; ka nahatonga ireo vondron’olona nanana fahefana tany amoron-tsiraka avaratra andrefana sy avaratra atsinanana ; na ireo Nosy kely nanodidina azy ; izay fananan’ny razany manokana hitady fiarovana amin’ny Frantsay ; ka nanoloran’izy ireo ; ireo tany izay azy ; fa tsy nomeny ny fanjakana Foibe teto Imerina ; hanjary fanjakan’i Mandagasikara ; ny Fitsipotipotehan’ny fanjakana samy maka ho azy ; ny hamafin’ny fanompoana ; ny fangalarana ny tany tokon’ny hoan’ny vahoaka , nanjary fananan’ireo tompomenakely na menabe na andriambaventy na ny zanak’andriana sy ireo rafitra najoron’ny andriamanjaka ka tsy hay tohaina , vokatry ny fanandevozana diso nahery vaika loatra teto amin’ny tany sy ny fanjakana . Izany tantara izany dia tsy azo kosehina ho niandohan’ny fanjanahantany fa ny ankoatran’izay resabe fotsiny . Izay ilay hoe ; zarazarao hanjakana . Loza ho an’ny Malagasy io satria niteraka fitsitokotokoana tamin’ireo vondron’olona mihoatra ny valo amby ny folo . Izany toe-tsaina politika lomorina tsy maneho fitiavan-tanindrazana izany no nampiharina teto ka hatramin’izao taon-jaton’ny arivo fahatelo izao . Rariny sy hitsiny raha toa ka tafiditra moramora teto ny Frantsay , izay nampian’ireo Malagasy tia voninahitra sy mpamadika ; nialoha sy taty aorian’ny taona 1885 ; izay naharesy tanteraka ny Malagasy , ka nahatonga azy ho eo ambany fiarovany sy ho zanany tanteraka ; ny taona 1896 .
Anankiray ihany koa ity tantaraina eto ity ; ary Tandremo dia tandremo ny hamadika ny tantara marina ho lainga sy feno fitaka ; fa fony tsy mbola nanjaka Radama II ; dia nisy fifanaraha miafina nataony niaraka tamin’i Lambert . Nekena ny hanomezana tany ho ampiasan’io frantsay io , mba hitrandrahany izay harena ao ambaniny sy ny eo amboniny na ny hita maso na ny tsy hita maso ; ary izy irery no mahazo mitrandraka izany . Ny zava-doza dia ny hanomezana azy ny am-pahafolon’izany harena izany ; raha toa ka Malagasy no mahita azy na vahiny hafa . Malakaka ho azy ihany koa ny famoahana ny entana mankany ivelany ary afaka mampiditra izay tiany hampidirina eto madagasikara ihany koa izy . Ny fandorana io “ Charte Lambert ” , io dia nosandaina : 240.000 Ariary , ary tao Toamasina no nandorana azy io .

173


F5. Fanehoana an-tsary ireo tantara velona .
Mialoha ny hanehoana an-tsary ; dia andeha ho fantarintsika ny hiram-pirenena faha mpanjaka :
Madagaikara tanindrazanay Madagasikara zara-taninay
Efa voazara ka anjaranay Nosy voazara eto ho anay
Foinao Zzanahary ho an-drazanay Vady , tena , aina ,tsy mba foy tokoa
Laha-janahary mba holovanay . Zanaka malala,sombinaina koa

Madagasikara tena lova soa Madagasikara ilevenanay
Eto no anjara taninay tokoa Paradisa tsara no hodianay
Inao Jehovah no efa nanome Na ho fatin-tsento tsy afoy ity
Tompo tsy miova, ka mba mamonje Raha maty eto, mody ho ary
[ ** Raha mbola tao Tsarahafatra , izay trano teo atsinanan’ny tranovola ny mpanjaka sy ny Praiminisitra , ary ny mpanao fanjakana ambony no nivory ; dia nianjera ny baomban-tafondro ny tafon’i Tsarahafatra ka may . Nifindra nankao Manjakamiadana ny olona . Mbola nitohy ny tifitra ka gorobaky ny balan-tafondro indray koa ny tafon’i Manjakamiadana . Nony nifampidinika ny Mpanjaka Ranavalona III sy ny Praiminisitra Rainilaiarivony ; ary mpanolotsaina ; dia tapaka ny hevitra , fa hanao taratasy mangataka ny fampitsaharana ny ady ; kanefa hoy ny Praiminisitra , alohan’ny hananganana ny saina fotsy , dia aoka hovakiana amintsika ho rentsika ny hiram-pirenena ( io nandika io ambony io ) ary aoka hitari-bavaka Andrianaivoravelona Mpitandrina . Ho ahy manokana dia tsy nahalala na nahafantatra izany aho nandritra ny androm-piainako ; na io tany an-tsekoly na teo anivon’ny fiaraha-monina ; raha tsy tamin’ny taona 2022 , nividianako ity boky ity : Tantaran’i Madagasikara 1895 - 2002 . Antananarivo 2008 . Nosoratan-dRandriamamonjy Frédéric . Mpikambana ao amin’ny Akademia Malagasy . Ambasadaoro tany amin’ireto Firenena ireto : URSS ; RDA ; Pologne ; Tchécoslovaquie ; Hongrie ary Bulgarie . ]


Ny Saina Frantsay Saina teto Imerina Saina Malagasy Radama I

174
.


Saina faha zanatany Saina Radama I Saina nampiasaina teo Imerina
[ Toy izao no momba ireo saina ; izay nampiasaina teto Madagasikara fa tsy hita na tsy voatahiry fa ; araka ny lova-tsofina dia : tahatahak’izao no dikany
 Miloko maitso manontolo , ity sainam-pirenena tamin’ny taona 1824 ity . Amin’ny velarana mahitsizoro mitovy : Misy soratra Voromahery sy sary voromahery ary kintana fotsy iray eo ambaniny , izay samy miloko fotsy avokoa
 Ity saina ity indray dia ; mahitsizoro ary mena ny sisiny voalohany raha fotsy kosa ny tokotaniny . Misy voromahery miloko mena sy mainty ary ranombolamena ; ka eo amin’ny sorok’ilay voromahery misy litera roa R.R : miloko ranombolamena ihany koa , ka ny lohany dia misatroka satroboninahitra miloko ranombolamena .
 Ny saina manaraka indray dia misy mena ny sisiny raha fotsy ny tokotaniny , saingy mahitsizoro mitsangana kosa raha toa ka ialohavan’ny satroboninahitra misy soratra hoe : Ranavalona manjaka ny Madagascar Tompon’ny tany sy ny lanitra : Miloko ranombolamena izany . 1828 - 1861 , faha Ranavalona I . Mbola nampiasa saina fotsy iray manontolo ihany koa io fanjakana io ary misy soratra ranombolamena hoe : Ranavalona Manjaka .
 Ny Mpanjaka Radama II , ihany koa dia nampiasa saina mahitsizoro mitsangana ka ny sisiny dia mena fa ny tokotaniny kosa no fotsy ary misy soratra R.R sy marika II Romana sy kintana lehibe iray misy soratra tsy tazana .
 Ny saina Antalaotra kosa : Mahitsizoro mitovy telo soratra : Ny ambony dia Mena ny faharoa dia Fotsy ary fahatelo farany dia mainty .
 Ny faha Jean René kosa tany Toamasina dia : Manga ny sisiny ary mahitsizoro miloko fotsy ny tokotaniny ; ka akoholahy tapany mainty sy ny lohany mena izay mihazona lefona telo maranitra . Marihana fa miloko mena ihany koa ny tongotr’io akoholahy io .
 Ny saina Tanibe , tao Soanierana Ivongo kosa , faha Jacques Glond ; dia Saina mahitsizoro misy sisiny mena ary misy kintana mavo iray avy ny zorony efatra . Salohim-bary maitso roa toin’ny elatra no miaro kintana mena iray eo am-povoany .
 Fa Rasoherina kosa , dia mahitsizoro misy sisiny mena ka fotsy ny tokotaniny ; ka misy soratra ranombolamena hoe : Rasoherina Manjaka . Nampiasa saina iray mahitsizoro ihany koa io Mpanjaka io ka fotsy ny tokotaniny raha toa ka mainty ny soratra hoe : Rasoherina Manjaka .

175
 Ny Saina Sakalava kosa dia : mahitsizoro telo soratra ka mena ny andaniny roa raha fotsy ny ampovoany izay misy marika + miloko mena . Io ny iray fa ahitana saina toy izao koa tao Sakalava tao : mahitsizoro misy sisiny mena ka fotsy ny tokotaniny izay ahitana kitana mena iray sy eo ambaniny volana tsinana manondro ambony ny tapany tsy feno .
 Ranavalona faharoa ihany koa dia nampiasa faneva mahitsizoro maromaro ; ka ny iray dia fotsy ny tokotaniny ary misy soratra mena hoe : Ranavalona Manjaka ny Madagascar .
 Ny iray hafa kosa dia saina mahitsizoro toa voazara roa miendrika sokera k any tapany voalohany ambony fotsy misy ilay satroboninahitra sy soratra R.M ; izay samy miloko mena midorehitra avokoa ; ka ny tapany faharoa fotsy kosa dia miloko mena .
 Faha Ranavalona III ; dia nampiasa ny saina Frantsay ka ny mahitsizoro telo soratra ; manga sy fotsy ary mena izay mitovy tanteraka ny zorony , dia ny fotsy ampovoany no misy ilay satroboninahitra sy soratra litera R.M izay ranombolamena . Ny faharoa kosa dia mahitsizoro mitsangana ka fotsy ny tokotaniny fa ery amin’ny zorony kely misy efajoro miloko mena ao anatin’ilay mahitsizoro . Ireo dia ahitana satroboninahitra mena midorehitra sy litera R.M eo ambaniny ; ka ny ahitana azy dia ao anatin’ilay tokotany fotsy
 Ny ankehitriny dia ny sainam-pirenena : Fotsy , mena ary maitso no nampiasaina . ]


Atoa Paul Miot Atoa Alfred Rabaud Ny Amiraly Galibert


Mpandihy Radama I Kolonia i Madagasikara

176

Mantso faha Radama I Ny Mpanjanaka Frantsay


Ireo Nosy izay mbola bodoin’ny Fanjakana Frantsay


Ny Akanjom-piandrianan’ny Ireo andevo Malagasy sy Afrikana
Mpanjakavavy . naondrana tany Ivelan’ny Fireneny .

177



Madagasikara voazanaka . Fonenan’ny Mpanjaka Ranavalona III .



Ny Tetiaran-dRadama I


“ Izao no nanimba ny foko hankahala anao , nanimba sy nandroba izato Tanindrazako . Nahoana no sakanana tsy hanoro izay lalana hombako ? Kanefa sadasada ihany izany . Tsy ireo vazaha ambara mena sofina ; Frantsay kanosa nanapatra ny hery tsy nitovizana , no halako . Fa ireo izay nibodo ilay hany mba fananako . Ny taranany fositra manimba , ireo Malagasy mpivaro-tanindrazana , nanakalo ny zo fototra naha Malagasy ; ho Frantsay an-taratasy . ” Ny Andri-Fara 16.10.2023

178

Ranavalona III , nandalo tao Frantsa


Ilay Taratasim-panjakana voakaly sy voavoatra ho tahiry

179





F6. Ny Fidirana an-keriny nataon’ny Frantsay :
Nandroso tsy amin-tahotra ny Jeneraly Duchesne , satria nanam-piadiana harifomba ny Tafika Frantsay. Ny Tafika Hova kosa na maro aza, vitsy ny fitaovam-piadiana teny an-tànany. Ny lehibe teo amin’ny Tafika malagasy dia nila sitraka sy voninahitra sady tsy voalamina tsara ny miaramila, ka azon’ny Frantsay mora foana ny Tanàna ka ny 30 Septambra 1895 , no tonga teto Iarivo, izay kibon’Imerina ny lohalaharan’ireo mpanani-bohitra . Teo Fort Duchesne ankehitriny io ; ilay atsimo kelin’ny lakazeran’ny toby zandary io no nitifiran’izy ireo ny rovan’ny Manjakamiadana. Voatery nanangan-tsaina fotsy ny Malagasy tao an-dapa. Andeha aloha hojerentsika ireo vanin’andro manan-tantara sy ny tantara nidiran’ireo mpanani-bohitra Frantsay ireo, izay toa namboarimboarina ho an’ireo mpanoratra vahiny. Tsy hay kosehina ato am-pon’ny Malagasy izany.
Ny 15 Janoary 1895 , no azon’ny La Frantsa i Mahajanga.
Ny Febroary 1895 : no nidirany tao amin’ny helodranon’Ampasimanjava ; ny sasany avy any Antsiranana ary nambabo ny tobin’Ambohimanarina. Telo volana sy efatr’andro taty aoriana, tafiditra tao amin’ny faritry ny vava vinanin’i Betsiboka ny mpanani-bohitra, izay notarihan’ny Géneral Metzinger ka voatery niala tao ny Goverinora Ramasombazaha.Tsara anefa ny manamarika fa tsy resy tosika mihitsy Ramasombazaha raha tsy nifanolana izy sy Andriatavy
Ny 09 Jona 1895 , azo Maevatanàna, 20 andro , taty aoriana dia notafihan’ny tafika Malagasy izay notarihin’ny Jeneraly Rainianjalahy , ny toby Frantsay tao Tsarasaotra. Tampoka ny fanafihana ka sahirana ny mpanani-bohitra.
Ny 30 Septembra 1895 , araka ny voalaza tery aloha dia tafiditra teto am-povoan-tany ny mpanani-bohitra. Fa ny 01 Oktobra 1895 , dia nanao sonia fifanarahana niaraka tamin’ny Jeneraly Duchesne , ny solon-tenan’ny mpanjaka Ranavalona III, araka izany fifanarahana izany dia : “ Manaiky ny fandraisan’i Frantsa an’i Madagasikara ho eo ambany fiahiany ” ny Mpanjaka.
Tsy nahazaka ny hazakazak’ireo mpanani-bohitra frantsay ireo ny ankolafin’olona ka ny 22 Novambra 1895 ; dia nitarika ny fikomiana teto Imerina Rainizafivoavy . Ny 06 Aogositra 1896, roa volana taty aoriana nandanian’ny parlemanta Frantsay ny lalàm-panjanahana dia, tafiditra ho zanatany tanteraka i Madagasikara ary ny faha 26 Septambra 1896 ; dia foana tanteraka ny fanandevozana teo amin’ny Fitondrana Malagasy, rava ny saranga telo nisy sy niainana , dia ny andriana sy hova ary ny andevo; fa niova endri-panandevozana Eropeana. Ny endrika fotsiny no niova fa nitovy tsy nisy valaka ny fomba nampiharana azy.
- Ny 30 Septambra 1895 = Tamin’ny 12 ora latsaka fahaefany ; Nitifitra ny Observatoire teny Ambohidempona ny frantsay . Bala tafondro 73 no nafafin’ireo mpanani-bohitra tao ka nahafaty ny mpiambina Malagasy roa tao , ary ireo tafondro roa ; tao anatin’izany no nitifiran’ireo frantsay ny Rova .

180
Nizara roa ny tafika frantsay ka ny Jeneraly Metzinger , no teo Andrainarivo ary ny Jeneraly Voyron , kosa no teny Ankatso . Ireo no paikady na velan’ady nataony na Bateria hikendrena ny Rova Manjakamiadana . Tamin’ny 3 ora no namely tifi-tafondro ny Lapa tao Andafiavaratra ny tao Andrainarivo . Ny tao Ankatso kosa dia namely ny Rova ; ary bala melinita no namelezana ka miaramila Gasy 35 , no indray maty teo no ho eo . 75 kosa ny miaramila Frantsay no maty vokatr’izany ady izany . Ny Mpitandrina Andrianaivoravelona kosa, dia anisan’ireo olona tavela tao an-dRova , izay niaraka tamin’ny mpanjaka Ranavalona III sy ny Praiminisitra Rainilaiarivony sy ny minisitry raharaham-bahiny Andriamifidy , teo ihany koa Radilifera zanakin’ny Praiminisitra . Ramanankirahina 14 Voninahitra sy Rabibisoa izay mpandika teny . Mbola nihevi-draharaham-panjakana mihitsy ny tao an-dapa no nitifitra ny Frantsay .
- Ny 01 Okotobra 1895 = tamin’ny 9 ora , no nigadona tao Ambohitsirohitra ny Jeneraly Duchesne , izay vao voatendry ho Resident Jeneraly . Efa niandry azy tao Razanakombana 15 Voninahitra ; izay iraka nalefan’ny mpanjaka nanolotra ny fanalahidy . Tamin’ny 1 ora kosa vao tonga teny Ambohitsirohitra ihany koa ireto iraka manokana ireto : Rasoamanana sy Andriamifidy ary Razanakombana izay efa teny rahateo fa niverina indray; nanampy isa an’ireo kosa Rasanjy 16 Voninahitra sy Marc Rabibisoa .
- Tsy nekena ho iraka anefa ny sasany tamin’izy ireo afa tsy Rasanjy sy Razanakombana ihany ka nalefa avy hatrany tsy nanatrika ny fihaonana . Neken’ireto farany ary fa “ Protectorat ” izany hoe : “ Fanerena ny fanjakana Malagasy ho eo ambany fiarovan’ny frantsa ” . Ny Jeneraly Duchesne araka ny efa voalaza tery aloha no solotenan’ny Fitondram-panjakana any frantsa sy ny filoham-pirenena frantsay aty Madagasikara . Atoa Rochot , kosa no lefitra sivily eo ambany fahefany .
- Ny Jeneraly Voyron , no lehiben’ny Tafika Malagasy sy Frantsay niaraka ; ary ny Jeneraly Metzinger no voatendry ho goverinora miaramila teto Antananarivo . Nisy miaramila 3200 , lahy nasaina niambina ny tanàna ; hatreny amin’ny Rova no midina izany sy izay toerana saropady .
- Nosoloina ny Resident Jeneraly Duchesne ny 16 Janoary 1896 ; ka Atoa Hyppolite Laroche indray no solony . Protestanta izy ary mpivavaka mafana fo tokoa .
- Ny faha 18 Janoary 1896 ; dia nanao sonia tamin’ilay fifanarahana vaovao tamin’ny mpanjaka i Laroche , izay anehoan’ny Fanjakana Malagasy ny fandraisan’ny La Frantsa an’i Madagasikara ho fananany. Tsy nijanona hatreo akory ny ady fa vao nanomboka. Koa ny volana Martsa, dia nivondrona ho Menalamba ny Tia Tanindrazana Malagasy, na dia efa nolanian’ireo parlemantera Frantsay tany Frantsa tamin’ny 20 Jona 1896 aza ny lalàm-panjanahana

181
- Nosoloina avy hatrany ny Résident Géneral Laroche , fa be famindra-po loatra amin’ny Malagasy. Mbola nanjaka ny mpanjaka ary mbola Praiminisitra Rainilaiarivony .
- Ny tapaky ny volana Septambra, tonga teto Madagasikara ny Géneral Joseph Simon Gallieni ny 16 Septambra 1896, hitondra ny Firenena sy handamina ny raharaha anatiny , noho ny fiheveran’ny La Frantsa fa mikomy ny Malagasy, mpikomy no niheveran’ireo mpanani-bohitra ireo ny .T.T.M na ny Tia Tanindrazana Malagasy, ny sasany aza moa nihevitra azy ireo ho toin’ny fahavalo na jiolahy mihitsy na dia nisy ihany aza ireo olona vitsy mpandroba sy nanafika noho ny tsy fisian’ny sakafo sy ny fahantrana .
Maro ireo foto-drafitr’asa nalainy ankeriny , toin’ny sekoly sy ny hopitaly , ary hitantsika amin’ny tantara manaraka izany :
Niseho teto ny teti-dratsin’Ingahy Gallieni , momba ny L.M.S sy ny F.F.M.A.
“ December 21, 1896…The directors heard with regret and concern of the action of French Governement in Madagascar in taking possession of the mission Hospital. They were glad, however, to learn of the earnest and energetic efforts being made by Paris missionary society to induce the Imperial Governement of France to reconsider this motter. The board recommends that, on the advice of the Paris missionary society, as conveyed through M. le Pasteur Lauga , a memorial be presented to the French Governement, asking them to reaffirm the society’s titles to the Hospital, and to the Normal School and College, as well as to the memorial Churches, and that a copy be sent to Lord Salisbury for information ”
[ Niniana tsy nadika amin’ny teny malalaka, mba tsy hampiova ny dikan-teny.]. Tsy nahomby anefa ny fifampiraharahan’ny fitondrana roa tonta ( Frantsay sy Anglisy ) tany an-toerana, fa samy nanome alalana an’ireo Résidend Géneral
( izay samy misy solon-tenan’ireo Firenena roa ireo teto Madagasikara ), hanao izay heveriny ho mety; koa naleon’ny Jeneraly Joseph Simon Gallieni, natolotra ny M.P.F ireo fananan’ny L.M.S sy ny F.F.M.A, na ireo fananan’ny mpanjaka Ranavalona III, ho tantanany.
( Arrêté abolissant la royauté en Imerina, 28-02-1897 . Arrêté attribuant les biens, meubles et immeubles du domaine Royale au Service des domaines, 28-02-1897 et Arrêté affectant un immeuble à une Ecole Francaise, 28-02-1897. )
Ireto ihany koa misy didy hitsivolana roa maneho izany:
Article 1ér. Les bâtiments de l’ecole dite du palais sont donnés en toute propriété à la societé des M.P.F ( Mission Evangéliques de Paris )
Arrêté 656 du 2 Mai 1897, accordant à la mission evangélique de Paris, l’immeuble dit « Ecole Normale Faravohitra ». « Vu la convention du 2 Mars 1897 passée avec la L.M.S et par laquelle cette derniére mission céde au Gouvernement divers immeubles precédemment occupés par elle. »

182
Afa-po ary ny Governora Jeneraly , rehefa tsy ny Britanika intsony no tompon’ny foto-drafitr’asa lehibe toy ny : Hopitaly tetsy Soavinandriana, Ny Sekoly lehibe sy ny Kolejy ; ka navelany hiasa amim-pilaminana amin’izay ny F.F.M.A sy ny L.M.S. Ireo rehetra ireo no tanteraka dia noho ny didin-jadon’Ingahy Gallieni . Tena nanapatra ny fahefana nomen’ny La Frantsa azy mihitsy ny lehilahy natao hifehy , ka ny vahaolana hitan’izy ireo fa hanafay ny Malagasy dia ny famonoana ho faty ny Printsy Ratsimamanga sy ny minisitra Rainandriamampandry satria nampangaina ho mpiray tendro amin’ny T.T.M, ka notifirina tetsy Antaninarenina, tamin’ny 15 Oktobra 1896. Io Famonoana ho faty ireo olom-ben’ny firenena Malagasy ireo , araka ny lova-tsofina tena izy dia tolo-kevitra tamin’ny Printsy Ramahantra , izay efa hita soritra fa efa nisy tsy fifankazahoana tamin’ireo manampahefana tao an-dapa ; ka Rainianjanoro no mpanelanelana tamin’Ingahy Jeneraly Gallieni, fa ny takalon’ny famonoana ny ministry ny Atitany sy ny Printsy izay anadahin-drenin’ny mpanjaka ; dia ny fanolorantenan’ireo mpikomy tena natahorana , izay tsy iza fa Rabezavana .
Io mpitari-tafika io mantsy dia nanana miaramila tena nasiaka sy nahery vaika , ary tena tia tanindrazana tokoa . Ireo Foloalindahy tao amin’ny tafika Malagasy rehefa resin’ny Frantsay dia tsy nitolo-batana hanompo azy ireo fa naleon’izy ireo niala an-daharana ka nanampy ireo mpikomy . Feno basy aman-tafondro ny tafiky Rabezavana ka naharesy ny miaramila notarihin’ny Kolonely Combes , ny 08 Jona 1896 izany fotoana manan-tantara izany .
- Novaina ny fetenim-pirenena raha taloha Alahamady no andro fandroana, mifandraika amin'ny nahaterahan'ireo mpanjaka ka nosoloina 14 jolay , izay fetim-pirenena frantsay
- Novaina ny rafitra politika nitantanana ny firenena Malagasy
- Notifirina teo Mahamasina Rainandriamampandry. Mba ho anatra ho an'ny olona rehetra izay milaza ho tia tanindrazana
Fa talohan’ny nidiran’ny frantsay teto = Nafenina tamin’ny Gasy ny tena marina , tsy fantany ny tantarany .(61)
Teo akaikin’ny tanànan’Ambiatibe eo akaikin’Ambohibemasoandro . Ny mopera Jacques Berthieu , dia tao anatin’ny vody lalana nisy io andian-tafika io . Namahatra tao Antsatsana sy ny manodidina mantsy Rabezavana na Ravaikafo , izay izy no Governora tao taloha sady zanatany tao . Izy ihany koa dia nifandray tamin’ireo tia tanindrazana tao Ambatondrazaka . Ny 27 Febroary 1897 dia nalefan’i Gallieni ho sesitany tany La Réunion ny mpanjaka Ranavalona III . Nosoloina an-dRainitsimbazafy ny Praiminisitra Rainilaiarivony , izay nalefa sesitany ihany koa tany Tsarasaotra. Fitondrana Miaramila amin’ny tany miady no nampiharina teto.


183

Nisehoana Pesta mahatsiravina tany Toamasina ny Taona 1898, vita Tara na “ Goudron ” ny làlam-pirenena faharoa, amin’izao fotoana izao; tamin’ny Taona 1900 ( Antananarivo - Toamasina ) maro no maty tamin’izany satria fanompoana tamin’ny alalan’ny S.MO.TI.G na ny ( Service de la main d’Oeuvre pour les Travaux d’Interêt Géneral ) no nampiharina , nampijaly sy nampitondra faisana ny Malagasy izany, dia ireo Tanora sy Zatovo ary ny olon-dehibe, teo anelanelan’ny 17 taona ka hatramin’ny 60 taona. Olana teo anivon’ny fiaraha-monina, Tanàna sy Vohitra ary ny Faritra iray , ny karatra isan-dahy, ireo adidy maro samihafa. Nahantra ny olona ka tsy nahaloa izany. Tao ny karazam-panompoana 5 andro, 30 andro izay tsy mba nandraisan-karama, tamby ny ho hanina no azo raha ahazo izany.
Ny fampijaliana sy ny herisetra tsy ferana. Ny filana tovovavy ho vetavetaina manginy fotsiny , ny fangalana an-keriny na olona na entana odiana tsy hita intsony . Natao fitaovana ny Malagasy tia voninahitra sy mpamadika ny Fireneny ary ny Zoloa sy ny Senegaly.
Ireny no nataon’ny Frantsay mpanani-bohitra fitaovam-pamoretana nahomby, naelin-drizareo koa ny fifankahalan’ny samy Malagasy tamin’ilay hoe : “ Zarazarao hanjakana ” nampirafesina ny Tanindrana sy ny Tanivo.
Nofoanan’i Gallieni tanteraka ny fitondram-panjaka ny 28 Febroary 1900, tsy ny saina Malagasy intsony no nihofahofa tetsy sy teroa fa ny saina telo soratry ny Firenena Frantsay ( Manga, fotsy, Mena ) ary io vanim-potoana io no nisokafan’ny Sekoly ambony ny mpitsabo teto Antananarivo.
Handingana roa taona isika, dia ny Taona 1902 ; najoro tamin’io taona io ny Akademia Malagasy, nisy ihany koa fanovan-drafitra mikasika ny Fokonolona. Nisehoana pesta ihany koa tany Mahajanga. Nanamarika an’izao fitondram-panjanahantany izao ny nizarana ho Faritany 6 an’i Madagasikara ka Antananarivo no ho Renivohitra ( Fianarantsoa; Toliary; Mahajanga; Antsiranana, Toamasina )
Ny Taona 1903 -1904 , dia nitohy sy namely am-pitaka ny T.T.M, heritaona taty aoriana ny 13 May 1905 no nandao tanteraka an’i Madagasikara ny Géneral Gallieni, rehefa niasa 9 taona ( 1896 - 1905 )
- Lehilahy, mpanao politika indray no nisolo an’i Gallieni , dia Atoa Augagneur : ( 1905 - 1909 ) . Tonga teto Madagasikara izy ny taona 1905 , ary nanohy ny asa efa natomboka . Naveriny indray ny fanompoana mafy ary tao anatin’izany no nahavitana ny lalam-by, nampitohy an’i Brickaville amin’i Toamasina. An-jatony ireo malagasy namoy ny ainy tamin’izany , ary tsy ferana ireo maty nohon’ny hanoanana : ( 1907 - 1909 ). Niasa dimy taona izy dia nody.
- Nandimby azy indray, hitantana an’i Madagasikara, Atoa A .Picquie : 1910 - 1914 ; izay “ Administrateur en Comptable ” izy.


184
- Efa-taona no niasany teto. Ny taona 1912 ; dia natambatra ho iray tamin’ny Nosy Komoro i Madagasikara. Iray ny Vola nampiasaina teo amin’io Firenena roa ireo. Ny 11 Martsa 1912, dia navoakany ho didy ny fanasarahana ny Fivavahana sy ny Fanjakana. Ny faram-parany nitondrany . ( 1914 - 1918 ) no tonga ny ady lehibe I, maro ireo tanora Malagasy, izay nalefa hiaro ny voninahitry la Frantsa. Nanjaka ny varo-maizina sy ny “ Office du riz ”, noho ny fanagonana vary nalefa ho any ivelany mba hanampiana an’ireo mpianady sy ho an’ny vahoaka Frantsay. Nafangaron’ireto mpanani-bohitra ireto ny jiolahy sy ny Tia Tanindrazana Malagasy.
- Ny Taona 1914 - 1917 ,dia tonga teto, Atoa Garbit H, izay
“ Ingenieur polytechnicien ” ny lehilahy. Nisolo an’Ingahy Picquie, Tamin’io vanim-potoana nitondrany io no maty tany Algeria , izay nanaovana sesitany azy ny Mpanjaka Ranavalona III, ny taona 1917.
Varina tamin’ny fandaminana ny raharaha anatiny sy noho ny ady nataon’ny La Frantsa sy Etazonia ary Angletera, tamin’i Alemaina sy Japon ary Autriche.
Tonga teto indray M. Merlin , nisolo ny Governora Jeneraly Garbit H . Ny taona : 1917 - 1918 . Nondimbiasan’Ingahy Schrameck . A ; ny taona : 1918 - 1919 . Avy eo nondimbiasan’i Guyion ny taona : 1919 - 1920 . Niverina indray i Garbit H : 1920 - 1923 . Nosoloina an’i Brunet.A , indray ny taona 1923 - 1924
- 1924 - 1930, nisolo azy, Atoa Olivier Marcel . 6 taona no niasany teto, tsy nisy fiovana firy fa vao mainka sahirana ny Malagasy. Nandamina ny ady nifanaovana ny T.T.M sy ny miaramila mpampandry tany ( mpanani-bohitra ) Frantsay no tena andraikitra nankinina taminy. Nitombo sy nihamafy ny fanompoana.
- 1930 - 1939. Tonga teto, Atoa Cayla Léon . Izy indray no Governora Jeneraly , hisolo an’Ingahy Olivier . Sivy taona no fotoam-piasany.
Tamin’ny fotoan’androny no nisian’ny fifidianana voalohany ho azon’ny Malagasy natao; ka voafidy ho amin’ny toeran’ny “ Conseil Supérieur des coloniale ( colonie) ”Atoa Ravelojaona , mpitandrina tao Ambohitantely. Nanomboka teo ihany koa ny ady lehibe II, rehefa napoakan’i Hitler , filoham-pirenena tany Alemaina ny ady, satria te hanjakazaka irery ny lehilahy.
Ny Taona 1939 - 1940 . dia nosoloina an’ Atoa Marcel de Coopet, Atoa Cayla. Heritaona monja no teo amin’ny fiandrianany io solon-tenan’ny La Frantsa io. Niverina indray Léon Cayla : 1940 - 1941 , tsy nahafeno heritaona akory dia nosoloina an’i Annet ny taona 1941 - 1942 , tsy naharitra roa taona akory anefa izy dia, Atoa Legentilhomme : 1943, izay niasa 5 volana monja indray no voatendry ho Gouvereur Géneral, hiasa teto. Izy dia Jeneraly tahaka an’Ingahy Gallieni, tao amin’ny tafika Frantsay. ( Puis de Saint mart 1943 - 1946 ) tao anatin’izany no nidiran’ny Anglisy teo Madagasikara ny 05 May 1942, ary tao Antsiranana no namaharany.

185
Ny 14 Septambra 1942 io ihany koa no tonga teto amintsika ny Tafika Afrikana Tatsimo, izay niditra avy tao Mahajanga. Enina andro aty aoriana dia azon’ny Anglisy Antananarivo. Sahirana Ingahy Jeneraly, nanadio ny trosa navelan’i Annet . Ny 06 Novambra 1942 , no nataon’ny Frantsay sy ny Anglisy ny sonia fampitsaharana ny ady. ( tsy fantatra marina izay tetik’ady nentin’ny Fanjakana Anglisy na te hanjanaka an’i Madagasikara ry zareo na hanala tanteraka ny ziogan’ny Malagasy eo ambany vahoan’ny La Frantsa ) nisy ihany koa ny kaoferansa natao tao Brazzaville, Zaire teo aloha, fa Congo kosa ankehitriny.
Ny Volana Martsa 1944 no nitsangana ny « Consein représentatif » sady nifaranan’ny ady lehibe faharoa, resy tosika tanteraka ny Alemaina sy ry Hitler . Voafidy ho Legislative tao amin’ny Premiére Assemblée Constituante-ny Repoblika Frantsay faha efatra. Atoa isany; Raseta sy Ravoahangy , izay samy Dokotera mpitsabo ny Taona 1944.
- Atoa Saint Mart . P , indray no nasolo azy avy eo ny taona : 1943 - 1946
- Ny 19 Martsa 1946 - 1947 , dia tafaverina ho Governora Jeneraly , teto indray Ingahy Marcel de Coopet . Niseho ny Tabataba 1947,
- Atoa De Chevigne , indray no nisolo ny toerany ( 1948 - 1949 ) Heritaona no niasany. Ary izy no nisantatra ny asan’ny “ Hauts- Commissaire ” voalohany . Nisedra olana goavana tokoa . Teo aloha ny nandaminana ny raharaha 1947 izay nataon’ny T.T.M, izay tena nahery vaika sy nanerana ny Nosy manontolo mihitsy.
Voatery nampiasa hery ny mpanani-bohitra, ka natao daholo ny fomba rehetra hisakana ny ady tsy hiitatra na teo amin’ny lafiny Diplaomasia.
Ny Taona 1950, dia Atoa Robert Bragues , indray no voatendry hisolo ny toerany. Efa-taona no fotoam-piasany ( 1950 - 1954 ) Fandaminana sy fampisamborana no tena nanamarika ny sany teto amintsika ; Izay nolazaina fa mpikomy amin’ny Fanjakana Frantsay dia natao jinja fary sy novonoina avokoa ; ary tsy maintsy nogadraina na natao sesitany sy ny fampijalina maro samy hafa. Izany no nihatra tamin’ireo T.T.M ireo. Nosoloina izy io fa nampitondra faisana sy fahoriana ny Malagasy tanteraka .
Nalefa mba ho Governora Jeneraly teto , hisolo an’i Bragues , Atoa André Soucadeaux ( 1954 - 1958 ) Izy no Haut Commissaire farany, izay nahitan’ny Malagasy ny fahaleovan-tenany. Nisy ny fifidianana natao ho amin’ny Antenimieram-paritany Enina. Iray amin’ireo lany tany Mahajanga ny Filoha Philbert Tsiranana , sady solombavam-bahoaka.
Fitsapankevi-bahoaka tamin’ny 28 Septambra 1958 , dia nandany ny amin’izay sata hifehy an’i Madagasikara . Koa ny 14 Oktobra 1958, dia lany ary fa Repoblika no hajoro fa tsy fanjakana intsony , ary ny 15 Oktobra 1958, dia nofoanana ny lalàm-panjanahana.
Ny 14 Octobra 1958, no voatendry ho Ambasadaoron’ny Frantsa voalohany teto A . Soucadeaux ; ary niasa teto Antananarivo izy .

186
( Asa na mbola velona i Gallieni , tamin’izany na Tsia ! Ny taona niverenan’ny fahaleovantenantsika Malagasy no tiana hambara amin’izany . )
Ny Filoha Frantsay De Gaulle , izay mbola Jeneraly tao amin’ny Tafika Frantsay, dia tonga teto Antananarivo nanambara izany tamin’ny Vahoaka malagasy .
Naharitra 52 taona ny fanjanahan-tany ( 1896 - 1958 ) Nisy ny Fandrosoana hita mivaingana toy ny : Lalana, Hopitaly, Sekoly, Paositra, ireo foton-drafitr’asa ho amin’ny fambolena sy ny fiompiana, ny telefonina, ireo tranom-panjakana na ho an’ny miaramila na ny sivily. Ireo voalaza ireo dia efa nisy fa kosa nampian’ireo olom-boafidy fotsiny taty aoriana . Na izany aza tsy naha-po akory ny fampandrosoana noheverina teto Madagasikara , raha mitaha amin’ireo Firenena hafa nozanahan’ny Frantsay .
F7. Ireo soratra vavolombelona sy ny tolom-panafahana :
Vao nandre fotsiny fa lasa zanatany tanteraka i Madagasikara, ny Taona 1896. Ka nalefa sesitany ny mpanjaka Ranavalona III , sy ny Praiminisitra Rainilaiarivony , dia nitroatra nandray fiadiana ny Menalamba, iray tarika amin’ireo T.T.M, mba handroaka an’ireo mpanani-bohitra Frantsay. Ekena fa nisy ny Jiolahy, tsy lavina izany ; kanefa jereo amin’ny fo tsy miangatra ihany ho anareo mpandiso ny tantaram-pirenena. Sahirana ny firenena, tsy manome rariny ho an’ireo olon-dratsy aho. Iza no hisarangotina sy hanavotra anao. Lalana samy hafa no nizoran’ny Malagasy tamin’izany, eny! Fa na dia amin’izao fotoana izao aza; ny amin’ny atao hoe: “ Fitiavan-tanindrazana ”. Ao ny Jiolahim-politika, tsy mahita afa-tsy ny kibony sy ny havana aman-tsakaizany. Ireny ve no atao hoe: “ Tia Tanindrazana ”.Fa rehefa misy kosa mpitrongy vao homana sahy manohitra ny mpanani-bohitra dia lazaina fa Jiolahy. Tsy anjaranao ny mitsara , fa aleo ny Tompo no hitsara azy, na meloka izy na tsia; noho ny Fitiavan-tanindrazana tao aminy. Tsy laviko hoy aho ny fisian’ny Jiolahy na ny fikambanana misy azy, saingy tokana ny safidy ho an’ireo Tia Tanindrazana Malagasy, izay efa nivoady, fa masina ny Tanindrazana. Ny Jiolahy dia Jiolahy, fa ny Menalamba kosa efa nisotro ny aleoko maty, ho an’ny Firenena. Tsy nifidy hasiana na iza na iza, na misionera io na olon-tsotra ka nifandray tendro tamin’ny Frantsay. Tsy hiombonako aminy izany saingy, masina ny tanindrazana. Tsy hainy ve ny nanavaka ny tsara sy ny ratsy, sa!…Hainy tokoa, fa izay no fantany fa mety. Iza no omenao tsiny.
Taorian’ny fidiran’ny tafika Frantsay tamin’ny 30 Septambra 1895, mantsy dia nihetsika ny Menalamba tany amin’ny Faritr’Arivonimamo, izay notarihan-dry Rainisongomby sy Ilaitangena .
Tafiditra tao amin’ny tanànan’ny misionera izy ireo, ka nandroba sy namono ny misionera telo mianaka, endrey ny nahita an’Ingahy William Johnson sy Lucy vadiny ary Elisabeth , zanany vavikely tokony ho 5 taona eo ho eo.

187

Norasarasain’izy ireo ny misionera, tamin’ny Zoma 22 Novambra 1895, mbola ao Tsarahonenana Arivonimamo ny tsangambato nataon’i Gallieni ho fahatsiarovana azy ireo.
Fa ny taolambalon’izy telo mianaka kosa, dia nafindra aty amin’ny tokotanim-piangonana Ambatonakanga, nanomboka tamin’ny talata 14 Aprily 1896. ( Misionera Anglisy F.F.M.A izy ireo ). Namoy ny ainy ihany koa ny Pasteur roalahy an’ny M.P.F. Nafana vay ny fihetsiky ny Menalamba tamin’ny fotoana nanombohan’ny M.P.F ny asany. Lefona, Famaky, Ody no nitokian’izy ireo ary ny ady anaty akata sy ny jinja fary , rehefa mety ho vahiny dia notadiavina sy natao andri-maso mihitsy ary nimasoana tanteraka ka izay manafina azy ireny dia natao maty tokoa . Novonoin’izy ireo tao Ambatondradama, ao andrefan’Ankaratra ary i Benjamin Escande sy Paul Minault , tamin’ny 21 May 1897 , izay samy mpitandrina frantsay .
Ny ampanjakan’i Menabe, Ingereza sy Toera ( 1897 - 1902 ) nandritra ny 15 taona ny ady , ary tsy resy raha tsy tonga teto ny Gouverneur Géneral Augagneur . Tsy maty ny afom-panafahana teo amin’ny Malagasy, fa nanainga ny tafiny indray ny Foko Bara tamin’ny alalan-dRafiay ( 1898 - 1902 ) 14 taona , kosa ny faharetan’ny ady. Titsy sy Tsizera ( 1901 ) ny tao Androy. Refotaka ( 1900 - 1902 ) ny tao Mahafaly. Ny Kaporaly Kotavy ( 1900 - 1902 ) tao Ampanihy, izay nanahirana ny mpanani- bohitra tokoa ny nahazo azy sy nandresy ny miaramilany fa tena mpiady tokoa ary tena natahorana.
*Aza adinoina ity soratra vavolombelona iray :
Tezitra Ranavalona I
«.. Inty koa soraty any amin’i Victoria mpanjakan'i Great Britain, soraty any amin’i Louis Philippe mpanjakan'i La frantsa izao teniko izao : Atsaharo ny manoratra amiko hoe : “ Mpanjakan'ny hova ” . Tsy Mpanjakan'ny hova na Mpanjakan'ny merina aho fa Mpanjakan'i Madagasikara iray manontolo. Lazao fa raha mbola misy taratasy alefa amiko, ahitako izany hoe " Mpanjakan'ny hova " izany, na hoe " Mpanjakan'i Merina " , Dia horovitiko, hodorako, tsy ho vakiako akory. » . Soraty anio dia anio ihany izany hosoniaviko.
Notsoahina tao amin’ny boky « Tsarao ary aho » tantara tsangana nosoratan'i E R Randriamamonjy tak. 96.
Izany soratra izany dia tsy hita ary tsy nampahafantarina ny taranaka aty aoriana ; ary kisendrasendra no nahitako azy .
Ity koa zava-nisy anankiray ; niniana nafenina tokoa : Razafindrahety no anaran-dRanavalona fahatelo talohan' ny niakarany teo amin' ny seza fiandrianana. Nosongonany ny rahavaviny natao hoe Rasendranoro izay tsy nankasitrahin-dRainilaiarivony . Raha ny tena marina tsy tokony ho nanjaka izany Ranavalona III , raha tsy sitrapon’ny Praiminisitra Rainilaiarivony .

188

Nony nalefa sesintany tatsy La Réunion izy dia navelan'i Gallieni noentiny avokoa ny fitafiana sy firavaka rehetra nananany afa tsy ny satroboninahitra.Nataon' ny Frantsay izay hahavery dia azy tany an-tany lavitra tany,mba hanadinoany ny Tanindrazany.
Mety Manadio tena ve izay sahy nilaza fa tena tamana be mihitsy Ranavalona III nandritra ny fotoana niainany tao Algeria ? izany hoe nandritra ny 18 taona maninjitra ?
Mandainga koa ve izay mieritreritra fa azo takalozina rendrarendra ny tanindrazana, indrindra tamin' ny fotoana tena nampivaivay tsy mbola nahazoan' ny foto-kevitra politika vahiny mpanaraka teto amintsika ? Tsy azo afenina ary tsy tokony afenina koa fa ady madio ireny natao teto amin' ny nosy manontolo ireny nandritra ny fito taona nisesy ( tolom-panafahana nataon'ny Menalamba ), ady tsy natao ho fanompoana fahatany ny hevi-bahiny, na vonjy tavan’andro fotsiny. Tena natao ho Ady masina tokoa ary ireny ady natao hamonjena
tanindrazana ireny ary tsy vitsy ny nitana alahelo noho ny faharesen' ny Menalamba nandritra ny taona maro taty aoriana.
Tsy nijanona teo ny tolona fa ; Rabezavana sy Ravaikafo , tao avaratra atsinanan’Imerina, ny Taona ( 1897 ) ; mbola tamin’io Taona io ihany koa no nampirongatra ny Menalamba notarihan’Ingahy Rainibetsimisaraka, tao Vakinankaratra sy ny Faritra Tanala rehetra iny. Nafana vay ny tolona nataon’ireo Tia Tanindrazana Malagasy; Tsy nampihemotra ny fandrahonana sy ny asa an-terivozona nampiharina, ny Karatra isan-dahy, Fanompoana mafy tamin’ny alalan’ny fanandevozana moderina. Tsy nilamina ny tany. Nanomboka hatreo amin’Ingahy Simon Gallieni sy Augagneur, ny tolona nataon’ireo Menalamba, fa raha resy tosika ny iray tarika, mipoitra indray ny tarika iray hafa, ary toy izany hatrany.
Raha nikasa hanao famelabelaran-kevitra ( Conference ) lehibe, tao amin’ny trano iray lehibe fandefasana sarimihetsika “ Excelsior ” [ teo an-dohan’Analakely na ilay fijerena sarimihetsika REX teo aloha faha Repoblika faharoa tany ho any , ankehitriny kosaizany dia lasa trano hivavahan’ny antokom-pivavahana SHINE ] , Ralaimongo sy ny namany dia tsy navela niditra ny Malagasy, afa tsy vahiny Frantsay sy ny Malagasy nahazo izany zo izany na koa mizaka zom-pirenena vahiny hafa ankoatra ny Frantsay. Velona ny antsoantso sy ny tabataba ary ny sahotaka “ Fahafahana sy Fahaleoavan-tena ”. Nosamborina Ralaimongo sy ilay Frantsay Paul Dussac . Nesorina tamin-dRaseta ny maha Dokoteram-panjakana azy. Ny Taona 1936 dia nofoanana tanteraka ny « Service de la main d’oeuvre pour les Travaux d’interêt Géneral ». Indrisy fa nodimandry tamin’ny 06 Novambra 1942, rehefa niaritra ny fampijalina natao azy Ralaimongo .

189

Efa-taona taty aoriana, ny 22 Febroary 1946 , dia najoron’ny Dr Raseta sy Dr Ravoahangy , tany Paris, Renivohitr’i Frantsa ny M.D.R .M na ny « Mouvement Démocratique de la Renovation Malgache »
Anankiray amin’ireo namorina ny M.D.R.M ny Profesora Rakoto Ratsimamanga. Ny 21 Martsa 1946,
--------